|
Tizimlar tasnifi. Tizimlami qiyoslash va farqlash, ulaming bir-biriga o‘xshashlari va farqlilarini ajratish orqali tasniflash amalga oshiriladi.
Tasniflash - bu faqat borliq modeli va uni turli belgilar ya’ni, kirish va chiqish jarayonlarining bayoni, ularning kelib chiqishi, boshqaruv turi, boshqaruvning resurslari bilan ta’minlanganligi va hokazo bo‘yicha amalga oshirish mumkin. Bizni tizimning kelib chiqishi bo'yicha tasniflash qiziqtiradi. Tizimni mazkur belgiga ko‘ra tasniflash 2.1-rasmda keltirilgan.
Sun ’iy tizimlar - bu, inson tomonidan yaratilgan tizimlardir.
Tabiiy tizimlar - bu, tabiatda yoki jamiyatda inson ishtirokisiz yuzaga kelgan tizimlar.
Aralash tizimlar - tabiiy va sun’iy tizimlami o‘z ichiga oladi.
Ergonomik tizimlar - bu, «mashina - inson - operator» majmui.
Biotexnik tizimlar — tirik organizmlar va texnik qurilmalar kiradigan tizimlardir.
§ 2.1. Tizim: asosiy tushuncha va ta’riflar
|49
Tashkiliy tizimlar - bu, zaruriy vositalar bilan jihozlangan kishilar jamoasidan tashkil topgan tizimlar sanaladi.
- rasm. Tizimlar tasnifi.
Tashkiliy tizim - boshqarish, shuningdek, tashkiliy tuzilma, maqsadlar, boshqarish samaradorligi va xodimlami rag‘batlantirish qoidalari mezonlari uchun foydalanadigan, xodimlaming yurish-turishi va texnik vositalaming ishlatilish tartibini belgilovchi qoidalar yig‘indisidir.
Tashkiliy tizimlar ishlab chiqarish vositalaridan foydalanuvchi kishilar jamoasining ishlab chiqarish faoliyatini boshqarish uchun mo‘ljallangan. Oxirgisi ancha muhim holat hisoblanadi, chunki tashkiliy tizimlar texnik vositalaming o‘ziga xosligini, xususan, boshqaruv vositalarini hisobga olishi lozim.
Tizimda boshqaruv obyekti - bu muayyan moddiy zaxiralarga ega va aniq mahsulotni olishga yo'naltirilgan ishlab chiqarish operatsiyalarini bajaruvchi vazirlik, idora, korxona, sex, ishlab chiqarish, uchastkalar, ijrochilar jamoasi yoki ayrim shaxslardir. Boshqaruv obyektining faoliyati ishlab chiqarish jarayoni chog‘idagi turli holatlardagi vazifalami amalga oshirishga bo'ysindirilgan.
Boshqaruv organi obyektni boshqarish uchun tashkiliy tizimdan foydalanuvchi shaxs yoki shaxslar guruhi sanaladi.
Tashkiliy tizimlar avtomatlashtirilgan yoki avtomatlashtirilmagan bo‘lishi mumkin.
Tashkiliy tizimlar bir qator o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Dastlabki o‘ziga xosligi shuki, tizimning asosiy elementi murakkab, faol tizim bo‘lgan insondir. Inson yurish-turishi, xulqi jihatlarining amaliy talablarini bayon etuvchi norasmiy modellarini tuzish juda murakkab, ba’zan esa iloji
50
2 - bob. AKTning boshqaruv tizimida tutgan o‘mi
yo‘q. Ayni paytda inson tashkiliy tizimlarda qaror qabul qiluvchi shaxs (QQQSH) hisoblanadi.
Tashkiliy tizimlaming ikkinchi o‘ziga xosligi - ko‘p maqsadli ishlash xususiyatidir. Ushbu tizimlar faoliyatining samaradorligi umuman olganda ham uning kichik tizim va elementlarini tashkil etuvchilariga ko‘ra ko‘plab miqdordagi texnik, iqtisodiy va ijtimoiy ko‘rsatkichlar bilan belgilanadi. Samaradorlikni baholashning ko‘p qirraligi ko‘pgina o‘zaro bogTiq jihatlar bo‘yicha boshqarishni tashkil etish zaruriyatiga olib keladi. Bunda tizimning boshqa elementlari bilan moddiy va axborot jihatdan o‘zaro ta’sirini tashkil etish talab etiladi.
Uchinchi o‘ziga xoslik - tashkiliy tizimlaming uzluksiz rivojlanishini o‘z ichiga oladi, u yangi ehtiyojlar paydo boTishi, bu ehtiyojlami tashqi va ichki shart-sharoit hamda o‘zgarishlar bilan bogTiq holda qondirish yoTlarini takomillashtirishdan iborat. Oqibatda, obyektlar tarmoqlari doimiy o‘zgaradi, uning elementlari o‘rtasida yangi aloqalar paydo boTadi. Shuningdek, ham alohida obyekt, ham umuman tizim sifatida boshqarish tizimi o‘zgaradi.
§ 2.2. BOSHQARUVNING MAQSADLARI,
SHAKLLARI VA VAZIFALARI
Kishilar tomonidan boshqariladigan va ular manfaatlari yoTida harakat qiluvchi tizimlar, obyektlar biror maqsadga qaratilgan va yo'naltirilgan boTadi. Jahon, mamlakat, katta mintaqa miqyosidagi yirik koTamli iqtiso- diyot ham, kichik koTamli — korxona, firma, oila iqtisodiyoti ham biror maqsadga qaratilgan tizimlarga kiradi, chunki ular faoliyati belgilangan maqsadlarga erishishga qaratilgan.
Bir qarashda qo‘shimcha izohlarsiz ham tushunarli ko‘ringan, aniq ma’noga ega boTgan «maqsad» tushunchasi chindan ham sotsiologiya, falsafa, iqtisodiyot, boshqaruv nazariyasining murakkab kategoriyalariga kiradi. «Maqsad» so‘zining ma’nosini aniqlash uchun boshqaruv nazariyasining unga yaqin va turdosh boTgan tushunchalari — «tuzilish», «vazifa» so‘zlariga murojaat qilishga to‘g‘ri keladi, chunki ular yuqorida qisman uchragan va bundan keyin ham ko‘p marta ishlatiladi. Bu tushunchalarga tayanish, asta-sekin ma’nolarini chuqurlashti-rish va aniqlab berish maqsadida ulaming eng oddiy ta’riflarini keltiramiz.
Do'stlaringiz bilan baham: |
