Вазирлиги Самарқанд иқтисодиѐт ва сервис институти

2. Корхоналарда маҳсулот таннархини шакллантириш 
жараѐнларини бошқариш ва кўрсаткичларини таҳлил қилиш.
Маҳсулот таннархи деганда, корхонанинг маҳсулот тайѐрлаш жараѐнида 
сарфланган хом-ашѐ, материаллар, ишлаб чиқариш воситалари, тўланган иш 
ҳақи, шунингдек, маҳсулотни ишлаб чиқариш ва уни сотиш билан боғлиқ 
бўлган хизматлар учун тўлов ва харажатларнинг пул орқали ифодаланиши 
тушунилади.
Маҳсулот таннархи умумлаштирувчи кўрсаткич бўлиб, у корхона 
хўжалик фаолиятининг ҳамма томонларини акс эттиради ва унинг иш 
самарадорлигини кўрсатади. Маҳсулот таннархини таҳлил қилиш корхоналарда 
таъсирчан хўжалик ҳисобини амалга оширишнинг муҳим шартларидан 
биридир. Корхоналарнинг тўла хўжалик ҳисоби, ўз харажатларини ўзи қоплаш 
ва ўзини-ўзи маблағ билан таъминлашга ўтиши, фойданинг ўсишига таъсир 

---

40 
қилувчи барча омилларни чуқур ва ҳар томонлама таҳлил қилишни тақазо 
қилади. Шунингдек, ишлаб чиқариш харажатларини камайтиради. 
Бинобарин, маҳсулот таннархини камайтириш хўжалик ҳисоби 
даромадини оширишнинг энг муҳим омили бўлиб ҳисобланади. 
Хўжалик юритишнинг янги шароитида маҳсулот таннархини таҳлил 
қилишнинг аҳамияти мулкчиликнинг барча шаклларида иш юритаѐтган 
корхоналар учун беқиѐсдир, зеро, ишлаб чиқариш харажатлари тўғрисида тўла-
тўкис маълумотларга эга бўлмасдан ишлаб чиқаришнинг илмий жиҳатдан ва 
самарали бошқариш асло мумкин эмас. Маҳсулот таннархини арзонлаштириш 
жонли меҳнат ҳамда буюмлашган меҳнатни акс эттиради, фойда даромаднинг 
ортишини таъминлайди, улгуржи ва чакана нархларни арзонлаштириш 
имконини яратади.
Маҳсулот 
таннархини 
арзонлаштиришнинг 
асосий 
йўллари 
қуйидагилардан иборат: бошқарув усулларини, ишлаб чиқариш ва меҳнатни 
илмий ташкил қилишни, хўжалик ҳисобини такомиллаштириш, ишлаб чиқариш 
қувватлари ва ишлаб чиқариш фондларидан фойдаланишни яхшилаш, моддий 
ресурслардан тежаб-тергаб фойдаланиш, ишлаб чиқаришни бошқариш ва унга 
хизмат кўрсатиш харажатларни камайтириш, хўжасизликка қарши кўрашиш 
кабилар. 
Маҳсулот таннархини таҳлил қилишнинг вазифалари қуйидагилардан 
иборат: маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотиш билан боғлиқ бўлган ҳақиқий 
харажатларни режага нисбатан бўлган иқтисод ѐки ортиқча харажатларсиз 
таъсир этувчи омилларини аниқлаш, маҳсулот ишлаб чиқариш жараѐнида 
материаллар ва меҳнат ресурсларидан тўғри фойдаланиш устидан назорат олиб 
бориш, маҳсулот айрим турларининг ҳақиқий таннархини режа таннархи билан 
солиштириш ва фарқларни белгилаш, уларнинг сабаблари ва таннархни 
арзонлаштиришнинг захираларини аниқлаш, таннарх бўйича режанинг 
бажарилиши назорат қилиш. 
Маҳсулот таннархини таҳлил қилиш жами товар маҳсулотининг тўла 
таннархи бўйича режанинг бажарилишига умумий баҳо бериш билан 
бошланади. Товар маҳсулот икки туркумга бўлинади: таққосланадиган ва 
таққосланмайдиган маҳсулот.
Таққосланадиган маҳсулот деганда шу йил ва ундан олдинги йилларда 
серияли ва оммавий тартибда ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг барча турлари 
тушунилади.
Таққосланмайдиган маҳсулот эса жорий йилда ишлаб чиқарилган 
маҳсулотдир. 
Таҳлил қилиш жараѐнида таққосланадиган маҳсулот жумласига 
кирадиган маҳсулотнинг ҳақиқий таннархи режа таннархи ва унинг ўтган йилги 
даражаси билан, таққосланмайдиган маҳсулотнинг ҳақиқий таннархи эса 
режада кўрсатилган таннархи билан қиѐсланади.