11.BOB. Milliy qadriyatlarning milliy tiklanishda tutgan
o’rni.
2.1 Umuminsoniy kadriyatlar va ularning jahon
hamjihatligini
mustahkamlashdagi ahamiyati
Uzbekiston uz mustakilligini kulga kiritgandan boshlab jamiyatimizning
barcha sohalari katori ma’naviy hayotimizda ham ulkan uzgarishlar ruy bermokda.
Biz barpo etayotgan davlat avvalo umumjahon tsivilizatsiyasiga, davlat kurilishi
sohasida tarakkiy etgan boshka xalklar erishgan tajribalarga va uzimizga xos milliy
an’analarga, ijtimoiy kadriyatlarga asoslanmokda.
Talabalarga milliy kadriyatlar ma’naviyati asoslarini ukitish gumanitar va
ijtimoiy-siyosiy fanlardan dars beruvchi professor-ukituvchilar zimmasida ekanligi,
ularga bu sohada muntazam uslubiy yordam kursatib turilishi kerakligi bois
kullanmaga aynan shu mavzudagi bir nechta mavzular kiritildi.
Yoshlarimizni ma’naviy barkamol insonlar kilib tarbiyalashdek mas’uliyatli
ishda mazkur kullanma yakindan yordam beradi, degan umiddamiz.
Yoshlarimiz xalkona, umuminsoniy kadriyatlardan nechog’lik kup sabok
olsalar, ularning tafakkurlari boyib, akl-idroklari charxlanib boradi.
E’tiboringizga havola etilayotgan ushbu kullanmada milliy va umuminsoniy
kadriyatlarning mohiyati, ularning jamiyatimizni yangilashdagi, inson ma’naviy
barkamolligi, dunyokarashi, yuksak insoniy fazilatlarni shakllantirishdagi urni,
milliy, umuminsoniy kadriyatlarning mushtarakligi, milliy kadriyatlarimizning
jahon hamjamiyatiga kirishdagi vositachilik roli kabi masalalarni baholi kudrat
yoritib berishga harakat kilingan.
Kullanma «Milliy kadriyatlar tushunchasi va ularning ijtimoiy ahamiyati»,
«Kadriyatlarning jamiyatdagi urni», «Umuminsoniy kadriyatlar va ularning jahon
hamjihatligini mustahkamlashdagi ahamiyati», «Savollar va test topshiriklari»ni uz
ichiga kamrab olgan.
Kullanma oliy va urta mahsus ukuv yurtlari talabalari, maktab ukuvchilari,
milliy madaniyat, ma’naviyat, kadriyatlar bilan kizikuvchilar uchun muljallangan.
«Milliy kadriyatlar» tushunchasi va ularninng jamiyat hayotidagi urni
Uzbek sovet entsiklopediyasida kadriyatga shunday ta’rif berilgan: «Kadriyat -
vokelikdagi muayyan hodisalarning insoniy, ijtimoiy va madaniy ahamiyatini
kursatish uchun kullaniladigan tushuncha. Kadriyatlarni mazmuni va xarakteriga
kura progressiv va reaktsion tiplariga ajratish mumkin».
Kadriyatlar muayyan jamiyat va sinfga mansub kishilar turmushi va
madaniyatining
hakikiy
yoki
ideal
ne’matlari bulgan tabiat va jamiyat
hodisalarining mohiyatidir. Bu ne’matlarning kadriyatlar deyilishiga sabab kishilar
ularni kadrlaydilar, chunki bu kadriyatlar ularning shaxsiy va ijtimoiy turmushini
boyitadi. SHuning uchun ham kishilar uz tasarruflaridagi kadriyatlarni himoya
kiladilar va uzlari uchun maksad va ideal bulgan kadriyatlarni amalga oshirishga
intiladilar.
Kadriyatlar ichida eng birinchi va eng umumiysi hayotning uzidir, chunki
hayotdan mahrum bulish kolgan barcha kadriyatlardan foydalanishni yukka
chikaradi.
Kadriyatlar uzining mohiyatiga kura bir necha turga bulinadi. Inson va uning
hayoti eng oliy kadriyat hisoblanadi. Inson yuk joyda biron narsaning kadr -
kimmati hakida suzlash joiz emas. SHuning uchun ham inson kadr – kimmatini
e’zozlash uning turmushini yaxshilash, bilim va madaniy saviyasini rivojlantirish,
sog’ligini saklash, hayotini himoya kilish davlatimiz siyosatining asosiy yunalishini
tashkil etadi. Jamiyatimizda ruy berayotgan tub uzgarishlarning, islohotlarning
barchasi kishilar hayoti tuk, boy, guzal bulishi, inson uzini chinakam erkin his
etishi, uz mehnati natijasining, uz takdirining, uz mamlakatining egasi bulishini
ta’minlashga karatilgandir
Vatan mehri oliy kadriyatdir. Uz Vatanini sevmagan millatning, kadriga
yetmagan kishi uzganing ham, bashariyatning ham, kurrai zamin obodligining ham
kadriga yetmaydi. Vatanga sadokat - hakikatga sadokatning, millatga mehr, ahli
basharga mehrning ibtidosidir. Busiz na adolat g’alaba kiladi, na hakikat yuzaga
chikadi, na insonning uz shaxsiga extiromi shakllanadi. CHunki Vatan mehrini
yukotgan shaxs oyog’i tagidagi zaminni yukotadi, guyo tayanchsiz muallak koladi.
Vatanga muhabbat ajdodlar merosiga kizikish, milliy ma’naviyatdan bahramandlik,
uz shaxsiy salohiyatiga ishonch, umumbashariyatga hurmat, kelajak oldida
mas’ullik tuyg’ularini tarbiyalaydi. Demak, mustakillik ma’naviyati ona-yurtga
muhabbatdan, millat manfaatlariga sadokatdan boshlanadi, har bir shaxsning uz
ichki imkoniyatlarini Vatan manfaati yulida unumli rivojlantirishi bilan namoyon
buladi, unda milliy ma’naviy merosdan mukammal bahramandlikka intilish,
umumbashariy kadriyatlardan og’ishmaslik, ilg’or tajribalarni ijodiy uzlashtirish
ishtiyoki tug’iladi.
Kadriyat keng kamrovli, kup ma’noli, hikmatli suzdir. Uz kadrini bilgan
kishigina boshkalarning kadriga yetadi. Uz milliy kadriyatlarini hurmat kilgan,
e’zozlagan insongina usha xalk vakili, degan ulug’ unvonga sazovor buladi.
Milliy kadriyat xalk utmishiga, buguni va kelajagiga, fan va madaniyat
tarakkiyotiga, milliy axlok - odobga yuksak hurmat belgisidir.
Kadriyat insonning ma’naviy ehtiyojini kondirishga hizmat kiladigan, shu
bois insoniyat tomonidan kadrlanadigan, madaniy, ma’naviy mafkuraviy, siyosiy,
iktisodiy omillarning majmuidir.
Eng oliy kadriyat insonning uzidir, lekin shurolar davrida inson
kadrlanmadi. Xalkimizning ulug’ farzandlari Yusuf Xos Xojib, Ahmad Yugnakiy,
Ibn Sino, Beruniy, Ahmad Yassaviy, Amir Temurlar kadr topmadilar. Alisher
Navoiy, Bobur, Ulug’bek, Mashrab, Nodirabegim singari zukko allomalar
feodalizm davri namoyandalari deb kamsitildi, ularning boy betakror meroslarini
urganish ta’kiklandi.
Xalkimizning ma’naviy boyligi hisoblangan «Alpomish» dostoni tayzikka
uchradi,
Alpomish
mehnatkash
halk
vakili,
olijanob
fazilatlarni
uzida
mujassamlashtirgan kahramon sifatida emas, aksincha, konxur bek, zolim sifatida
talkin etildi. «Mukimiy» nomli musikali drama teatri repertuaridan xalk sevib
tomosha kiladigan «Alpomish» spektakli olib tashlandi.
Mustakillik sharofati tufayli «Suv sayli», «Anor sayli», «Kovun sayli», «Uzum
sayli» kabi bayramlarimiz kayta tiklandi. Mazkur bayramlar tukin-sochinlik,
farovonlik, tinchlik, osoyishtalik ramzi sifatida, xalk orzulari, istaklari, intilishlari
ifodasi sifatida kadrli sanalardi. Kur’oni Karimning uzbek tiliga ugirilishi va nashr
ettirilishi katta vokea buldi.
Bugungi kunga kelib Abu Iso Muhammad at-Termiziyning «SHamoili
Muhammadiya», Nosiriddin Burxoniddin Rabg’uziyning «Kissai Rabg’uziy»,
Ahmad Yassaviyning «Hikmatlar»i, Amir Temurning «Temur tuzulari»ning chop
etilishi milliy kadriyatlarimizni tiklash va rivojlantirish yulida katta yutuk buldi.
Amir Temur tavalludining 660 yilligi, Imom al-Buxoriyning 1225 yilligi, Al-
Farg’oniyning 1200 yilligi, 1998 yil «Alpomish» dostoni yaratilganining 1000
yilligi nishonlandi. Yukorida nomlari zikr etilgan ajdodlarimiz jahon madaniyatiga
munosib hissa kushganlar.
Insoniyat tarixi, aksiologik nuktai nazardan, muayyan milliy-etnik
kadriyatlarning vujudga kelishi, tarakkiyoti va tanazzuli, ularning urniga boshkalari
vujudga kelishidan iborat murakkab muammo va jarayonlarni kamrab oladi.
Bunday karash g’oyat muhim va dolzarb masalaga, ya’ni millat milliy
kadriyatlarining egasi sifatida uz-uzini saklab turmog’i lozim, degan masalaga
e’tibor berishga olib keladi.
Har bir millat uz kadriyatlarining nafakat yaratuvchisi, balki asrab-
avaylovchisi va kelajakka yetkazuvchisi hamdir. Milliy kadriyatlarning saklanishi
uchun har bir millatning uzi mas’uldir. Ushbu mas’ullik milliy rivojlanish
jarayonida shakllangan ma’naviy burchning alohida shaxslarga emas, butun
millatga xos namoyon bulishini anglatadi. Hatto xalk ma’lum bir davrda ozod
bulmagan, siyosiy jarayonlar natijasida biron bir imperiyaga vaktincha karam
bulganda ham unda uz milliy kadriyatlarini saklash tuyg’usi yukolib ketmaydi.
Milliy kadriyatlarning namoyon bulishi va tarixiy rivojlanishda ba’zi jihatlarga
e’tibor bermok lozim. Ular:
-kishilarning tabiiy, tarixiy va ijtimoiy birligini ta’minlaydigan etnik makonda
shakllanadi, rang-barang tarzda, turli shakllarda namoyon buladi, kishilarning
ongiga, hayotiga uziga xos tarzda ta’sir kiladi;
-millatdoshlarning uzaro munosabatlarida, ijtimoiy faoliyatlarida kuzga
tashlanib turadi, ana shu munosabat, faoliyat, maksad, ehtiyoj va intilishlar uchun
ma’naviy asos buladi;
-moddiy, ma’naviy, iktisodiy, siyosiy va boshka sohalarda muayyan natija
sifatida yuzaga kelishi kishilar uchun zaruriyat sifatida uziga xos ahamiyat kasb
etishi ham mumkin;
-ijtimoiy rivojlanish jarayonida uzgarib, takomillashib, rang-barang jihatlar
kashf etib boradi, doimiy yangilanib turadi, shu bilan birga avloddan-avlodga utadi,
meros koladi.
Bizningcha, milliy kadriyatlarning kuyidagilar bilan bog’lik shakllarini ajratib
kursatish mumkin:
-millatning tabiiy betakrorligi, uziga xosligi, tarixiy uzgaruvchanligi va
ijtimoiy rang-barangligi (genofondi);
-millat tarixi, utmishi, kelajagi va ma’naviy merosi;
-milliy hudud, moddiy va madaniy yashash sharoitlari;
-iktisodiy asos va ijtimoiy ustkurma;
-urf-odatlar, an’analar, marosimlar, turmush tarzi va boshkalardagi milliylik.
-milliy til, milliy madaniyat va ma’naviyat, milliy ong va milliy ruh, milliy
tuyg’ular va g’oyalar.
Milliy kadriyatlar millatning uzi bilan birga tarix silsilalari, zamona zayllari,
turli ijtimoiy va siyosiy jarayonlar orasidan utmishdan kelajakka tomon utib turadi.
Ular, tabiatiga kura, fakat tor doirada saklanib kolmaydi, balki ravnak topib,
turmush jarayonida muttasil yangilanib, boyib boradi.
Har bir el, elat, urug’ yoki xalkning urf-odatlarida, ularni bajarishdagi
faoliyatida uziga xoslik buladi. Agar ana shu uziga xoslikni usha aholi kadrlasa, ular
milliy hayot va ongning bir kismiga aylangan bulsa, buning yomon joyi yuk.
Bunday uziga xoslik bilan bog’lik kadriyatlarni boshka joyda, boshkacha tarzda
yashayotgan kishilarning tarozusi bilan ulchash yoki bu masalada boshkalarning
hakam bulishi maksadga muvofik emas.
Umuminsoniylik tuyg’usi fakat uz xalki kadriyatini ardoklash, kuz-kuz
kilishgagina asoslanmaydi. Balki har bir xalk, elat, ulug’ kadriyatlarini hurmat
kilishdan boshlanadi. Dunyoda son jihatidan kup yoki kamrok xalk bulishi mumkin,
ammo madaniy va ma’naviy sohada bir-biridan kam yoki ortik millat yuk. Har bir
millatning uziga xos utmishi, madaniy va ma’naviy kadriyatlari, milliy
kahramonlari, boshkalar tomonidan e’tirof etilishi lozim bulgan urf-odatlari, kon-
kardoshlik belgilari mavjud. Bu borada umuminsoniylik hamma millat va
elatlarning kadriyatlarini asrab-avaylash, tarix tarozusi saklab koladiganlarini
hurmat kilish va olamdagi milliy kadriyatlar turli-tumanligining tabiiy xilma-xillik
bilan uzviy alokada ekanligini anglashdan iboratdir.
Istiklolga
erishish
mamlakatimizda
yashaydigan
barcha
millatlarning
kadriyatlarini saklash va takomillashtirish uchun katta imkoniyatlar ochdi.
Yurtimizda umrguzaronlik kiluvchi fukarolarimiz Uzbekistonning mustakilligini
mustahkamlash
asosida
demokratik
jamiyat
kurmokdalar.
Bu
jarayonda
umuminsoniy va milliy jihatlarning uyg’unligini ta’minlash ehtiyoji kadriyatlar
omilidan yanada unumli foydalanishni zaruriyatga aylantiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |