2.2. Milliy qayta tiklanishn ahamiyati
Olimlarimiz ma’naviyatni uch guruhga bulish mumkinligini ta’kidlaydilar:
1. Milliy ma’naviyat;
2. Mintakaviy ma’naviyat;
3. Umuminsoniy ma’naviyat.
Millat ma’naviyati — muayyan elat, millatga, uning ajdodlariga xos bulgan
g’oyat kimmatli ma’naviy boyliklardir.
Milliy ma’naviyat — boshka millat ma’naviyatidan tubdan fark kilinadigan
ma’naviyat emas. CHunki bizdagi milliy ma’naviyat boshka xalklarda muayyan
tarzda bor, mavjuddir. Ammo milliy ma’naviyatda boshka xalklarning ma’naviyati
aynan takrorlanmaydi. SHunday bulganda edi, milliy ma’naviyat bulmas edi.
Millat mavjud ekan, milliy ma’naviyat buladi. Milliy ma’naviyatni yukotish
mumkin emas. SHu urinda kozok shoiri Muxtor SHaxanov aytgan rivoyatni
keltirish maksadga muvofikdir: «Kadim zamonlarda bizning yerimizga boskinchilar
kirib keladi. CHegaraga yetgach, xon kushinlarini tuxtatib oldida turgan
mamlakatdagi vaziyatni bilish uchun josuslarni yuboradi. Ma’lum vaktdan keyin
ular kaytib kelib, xonga ma’lumot berishadi:
Biz katta tuyning guvohi buldik. Unda mamlakat podshohi ham bor ekan. Tuy
kizib borayotgan bir paytda, kuliga dumbira ushlagan bir yosh yigit kirib keldi.
Podshoh darhol yigitni yoniga chorlab, uzi utirgan yerdan unga joy bushatib berdi.
Biz ajablanib, «Bu yigit kim?» deb suraganimizda, - «Bu bizning shoirimiz-ku»
degan javob oldik. «E, janob oliylari, menga hujum kilishga ruhsat bering, bunday
akli past podshohi bor mamlakatni biz osongina bosib olamiz», - deydi xonning
lashkarboshisi.
«Yuk otni izimizga karab haydaymiz, chunki ma’naviy kadriyatlarni
shunchalik zur e’zozlaydigan mamlakatni aslo yengib bulmaydi», - deb javob
beradi xon.
Mazkur rivoyatdan chikadigan hulosa shuki, ma’naviyati yuksak xalkning
ildizi mustahkam buladi, uni hech kachon tiz chuktirish mumkin emas. CHinakam
tsivilizatsiyalashgan demokratik davlat hamda bozor munosabatlari, bozor vositalari
fakat yuksak ma’naviyat negizida yaratilishi mumkin. Yuksak madaniyatsiz buyuk
davlat kurib bulmaydi. SHuni e’tiborga olgan xolda xukumatimiz fan, maorif va
madaniyat sohasiga jiddiy e’tibor bilan karamokda.
Mustakillikning dastlabki yillaridan boshlab davom etib kelayotgan kutlug’
an’ana - ulug’ bobolarimiz, dunyoga dong taratgan, jahon jamoatchiligi allakachon
uz mukaddas mulki deb tan olgan ma’naviy meros sohiblarining yubileylarini
mamlakat va jahon mikyosida nishonlash hakidagi farmonlar va ularning ijrosi ayni
shu masala milliy ma’naviyatimiz sarchashmalariga butun xalkimiz va birinchi
navbatda, yosh avlod e’tiborini jalb etish maksadini kuzda tutadi.
Xalk ma’naviyatini, millat ma’naviyatini sun’iy ravishda kandaydir uylab
topilgan akidalarga tayanib yuzaga keltirib ham, keskin uzgartirib ham bulmaydi.
CHunki ma’naviyat tushunchasining mazmuni bir kunda, bir yilda, hatto bir asrda
shakllanadigan narsa emas, u har bir xalkning juda uzok tarixi ka’ridan ozik olib,
teranlik kasb etib keladi.
Hech bir xalk dunyoda yakka yashamaydi, yolg’izlikda rivojlanmaydi ham.
Elat va millatlar doimo uzaro turlicha munosabatlarda buladilar va tarix davomida
bir-birlariga ta’sir utkazib, uzlarini ham, uzgalarni ham ma’naviy boyitib boradilar.
Ammo hech kachon, hech bir xalk uzligidan butkul voz kechib, boshka xalk
ma’naviyati hisobidan uzini boyita olgan emas. Yakka bir shaxs butkul uzga bir
ma’naviy bir muhitda tarbiya topib, unga tulik moslashishi mumkin. Lekin butun
bir xalk tulig’icha uzligidan kechib, uzga xalk ma’naviy dunyosini kabul kilsa,
demak, unday xalk yuk buladi. Uz ma’naviy kiyofasini yukotgan millat yukolgan
millatdir. SHu sababli ham milliy mustakillik poydevorini ma’naviy mustakillik
tashkil etadi, deymiz. Milliy ma’naviyatimizning takomili esa usha millatga mansub
har bir shaxsning ma’naviy kamoloti bilan bevosita bog’lik va ushbu zaminga
tayanib yuksaladi.
Tan olish kerak, sobik tuzum davrida olimlarimiz, tadkikotchilarimiz shaxsan
kanchalik pok, samimiy bulishmasin, ajdodlar merosiga xolis yondashish imkoniga
ega emas edilar. Ular ba’zan uzlari tug’ri deb uylagan xolda, ba’zan majburiyatdan
borni yuk, yukni bor kilib kursatganlar. Ajdodlarimiz suzini xolis, mintaka
ma’naviyatining amaliy va nazariy takomili mintakaga muvofik tarzda emas,
marksistik mafkura yunalishiga mos ravishda talkin etganlar. Natijada utmish
merosimiz namunalari bilan asl kulyozmalardan, tulik matnlardan emas, ommaviy
nashrlar asosida tanish bulgan kupchilik oliy ma’lumotli mutaxassislar ham yagona
hukmron mafkura ruxsat bergan «hakikatlar»dan uzga hakikatlar mavjud
ekanligidan deyarli bexabar tarbiya topganlar. Bugun ziyolilarimizning kupchiligi
ma’naviy merosni tug’ri idrok kilishga kiynalayotganliklarining sabablaridan biri
ham shunda.
Bir insonga uz milliy ma’naviyatini tugal anglab yetish uchun olloh yuz yil
umr bersa ham, kamlik kiladi. Umr buyi milliy ma’naviyatini, uzok asrlar davomida
uz millati mansub bulgan mintaka madaniyati vakillari ijodini asl manbalardan
urganib kelgan odam ham milliy ma’naviyatimizni tulik anglab yetdim, deb da’vo
kilishga hijolat buladi. Bu aslida kupchilikning ishi, millat ma’naviyati uchun butun
millat kayg’urishi kerak.
Har bir millat, har bir xalk uz hayot tarzini, kelajagini ajdodlarining tarixiy
tajribasiga asoslanib kuradi, begona andozalar asosida tarakkiy eta olmaydi.
Ming yillar davomida yer yuzidagi turli mintakalarda yashagan xalklarning
uzaro siyosiy, madaniy, ijtimoiy alokalari hozirgidek yakin bulgan emas. Asrlar
mobaynida yer yuzida turli madaniy mintakalar shakllangan. Yevropa, Osiyo
xalklarining mintaka madaniyati va boshka bir kator mintakalar madaniyati -
bularning har biri boshkasidan fark kiluvchi kator diniy e’tikod, falsafiy maktablar,
san’at va adabiyot, urf-odat va an’analarning uziga xos uyg’un bir tizimlarini
vujudga keltirganki, ahli basharning bunday bebaho mulkini, ma’naviy xazinalarini
befarklik bilan bir-biriga korishtirib yuborishimiz mutlako ijobiy natijalar bermaydi.
Borlik hakikati cheksiz, uni anglab yetish uchun, birinchidan, shu kungacha
insoniyat erishgan barcha yutuklarni uzlashtirish lozim buladi. Ammo butun
insoniyat yaratib, koldirgan ilmiy merosni mukammal uzlashtirish bir kishi
uchungina emas, hatto kattagina ilmiy jamoalar uchun ham og’irlik kiladi.
Ikkinchidan, barcha insoniyatning erishgan bilimlari ham borlik hakikati oldida
ummondan tomchigina xolos.
Turli millatlar ma’naviyatining uziga xosligi kamalakdagi turli ranglar
tovlanishiga monand bulib, ular bir-birini tuldiradi, boyitadi, ammo inkor etmaydi,
ma’naviyat ellarni zidlashtirmaydi. Umuminsoniy ma’naviyatni (kadriyatlarni) biror
bir xalk alohida yaratmaydi, bu ma’naviyatni (kadriyatlarni) har bir xalk, har bir elat
uz tarixiy tajribasi bilan asta-sekin shakllantirib boradi va uzaro turlicha
munosabatlar
jarayonida
elatlar,
millatlar
bir-birini
tushunib,
uzaro
ma’naviyatlardagi umumiy jihatlarni anglab boradi.
Hozirda butun dunyo xalklari bir-birini tushunib yashashga intilmokda. Mehr
bashariyatni birlashtirar ekan, uzgaga mehr kuzi bilan bokish uchun, avvalo inson
uzligini anglab yetishi kerak. Uzligini anglamagan zot hech kachon uzgani
tushunmaydi, uni xolis kabul kilmaydi. Asli milliy ma’naviyatimizga bugungi
ayricha e’tibor ham ushbu uzligimizni anglab yetishga bulgan kuchli ehtiyoj
natijasidir.
Inson ma’naviy olami ulchamlari cheksiz bulib, uni hech bir narsa bilan
o’lchash, qiyoslash mumkin emas. Milliy ma’naviyat avvalo milliy ongda
rivojlanishi bilan xarakterlanadi.
Milliy ong millatning uz-uzi xaqidagi tassavurlari, fikr-qarashlari, bahslaridir.
U shaxs va millat ruhiyatida, xulqida, tarixiy xotira, mukaddas Vatan, milliy g’urur,
milliy nomus, urf-odatlar, axlokiy-estetik fazilatlar va hokozalar tarzida namoyon
buladi.
Milliy ong millat tushunchasidan kelib chikadi, u millatni jipslashtirib
turuvchi, uning ijtimoiy-iktisodiy, siyosiy va madaniy rivojini tezlashtiruvchi
kudratli omildir.
Milliy ongning rivojlanishi - milliy uzlikni anglash sari yetaklaydi.
Milliy ma’naviyatning asosiy belgisi va uzagi milliy axlok sanaladi.
Milliy ma’naviyatda – milliy his, tuyg’u, ruhiyat,milliy manfaat ham muhim
rolь uynaydi.
Uzbek xalki uchun umuminsoniy ma’naviyat bilan birga milliy ma’naviyat va
uning boyliklari ham g’oyat kimmatlidir.
Uzbek xalkining hozirgi milliy ma’naviyati va kadriyatlari utmish milliy
ma’naviyatining davomi bulib, ularga dustlik, urtoklik, mehmondustlik,
odamgarchilik, insonparvarlik, axlokiy teranlik, tadbirkorlik, fazilatlilik, sahiylik,
xushmuomalalik, jamoa ichida uzini tuta bilishlik, ona-yurt va xalkiga
muhabbatlilik, rostguylik, ota-ona va kattalarni hurmat kilish, mehnatevarlik va
boshka milliy, ma’naviy, axlokiy fazilatlar kiradi.
Milliy mustakillik tufayli jamiyatimizda milliy ma’naviy poklanish, unglanish,
tiklanish jarayonlari yuz berdi.
Hozirda vatanparvarlik, insonparvarlik, millatparvarlik ruhida tarbiyalash,
milliy g’urur tuyg’usini kuchaytirish, imon, vijdon, poklik, xalollik, mehnatsevarlik,
ishbilarmonlik singari hislatlarni shakllantirish, mustakillikning ongli fidoiysiga
aylantirish hozirgi kundagi milliy ma’naviy tarbiya ishining asosiy maksadidir.
Uzbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov «Uzbekistonning uz istiklol
va tarakkiyoti yuli» asarida mamlakatimizning yangi jamiyatning ilmiy nazariy
asoslari Uzbekistonning ma’naviyat sohasidagi strategik vazifalarni belgilab berdi.
Unda bu masalaning 4 ta ma’naviy axlokiy negizi belgilab berilgan:
1. Umuminsoniy kadriyatlarga sodiqlik;
2. Xalkimizning ma’naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish;
3. Insonning o’z imkoniyatlarini namoyon kilishi;
4. Vatanparvarlik.
Oliy Majlisning XIV sessiyasidagi «Uzbekiston XXI asrga intilmokda»
mavzuidagi ma’ruzasida I.A.Karimov ma’naviyatga kuyidagicha ta’rif beradi:
«Ma’naviyat ... insonni ruxiy poklanish va yuksalishga da’vat etadigan, inson ichki
olamini
boyitadigan, uning iymon-irodasini, e’tiqodini mustahkamlaydigan,
vijdonini uyg’otadigan kudratli botiniy kuchdir».
I.A.Karimov «Fidokor» gazetasiga bergan intervьyusida ma’naviyatning
strategik yunalishlari belgilab berilgan: « ... avvalombor yoshlarimizning iymon-
e’tiqodini mustahkamlash, irodasini baquvvat kilish, ularni o’z mustakil fikriga ega
bulgan barkamol insonlar kilib tarbiyalash. Ularning tafakkurida o’zligini
unutmaslik, ota-bobolarning mukaddas kadriyatlarini avaylash va hurmat kilish
fazilatlarini karor toptirish, ularning men uzbek farzandiman, deb g’urur va iftoxor
bilan yashashiga erishishdir...»
Milliy tiklanish juda keng, murakkab tarixiy jarayon bo’lib, u millatimiz
hayotining hamma sohalarini : iktisodiyotni ham, siyosiy faoliyatni ham,
ma’naviyatni ham, ilm-fan, til, tarix, urf-odatlar, hunarmandchilik, me’morchilikni
ham, inson kamoloti bilan bevosita daxldor barcha masalalarni ham o’z ichiga
kamrab oladi.
Milliy tiklanishga birdaniga erishib bo’lmaydi. Milliy tiklanish uzok davom
etadigan, kup yillarni kamrab oladigan murakkab jarayondir.
Hozirda Uzbekiston shu yuldan bormoqda va biznng ruhiyatimiz,
tuyg’ularimiz, eng nozik hissiyotlarimiz tiniqlashmoqda, turli changu g’uborlardan
tozalanmoqda. Zimmamizda yillar davomida yul quyilgan xatoliklar va kelajak
oldidagi qarzdorlikning ulkan, zalvorli yuki bor.
Poklik- bu zehn va idrok tiniqligidir. Ma’naviy poklik bu axlok ziyosidir. Unda
ruh shaffofligi, sezgi, tuyg’ulari, yuksakdir. Pokiza akl insonni ayb va
kamchiliklardan qutqaradi. Ruhiy hayotga rag’batlantiradi, shodlik keltiradi.
Kishi hayotida axlokiy poklik birinchi darajali vazifadir. Axlokiy poklik ta’ma
va molparastlikka mutlako ziddir.
Termiziy rivoyat kiladilar: «Olloh pokdir, pokni sevadi va ozodalikni yaxshi
kuradi hamda kuch saxovatlidir. Saxovatlikni sevadi va marhamatlidir, marhamat
unga mahbubdir...».
Pokizalikning har bir davrning, har bir zamonning talabi bulgan. Poklik va
tozalik uzbek xalki ongi, g’ururiga singib ketgan. Xalkimizning asriy an’analarini
davom ettirib, poklik degan hayot tarzi, turmush kechirish, shuurimizni, ongimizni
taziklardan xolos etib, yangi zamon talabiga mos pok inson bulib yashashga amal
kilishimiz kerak.
Agar milliy ma’naviyat bulmasa, umuminsoniy ma’naviyat yuk, umuminsoniy
ma’naviyatlarsiz esa hozirgi zamon ilg’or millatlari yuk. Millatlar umumjahon,
umumbashariy ma’naviyatning yaratuvchilaridir.
Umuminsoniy ma’naviyat – butun insoniyatga, jahon xalklariga tegishli bulgan
ma’naviy boyliklardir. Umuminsoniy ma’naviyat uzok va yakin utmishdagi hozirda
esa ma’naviy jihatdan juda kimmatli, inson kalbida uchmas iz koldiradigan, mangu
yashaydigan, insoniyat ijtimoiy manfaati, ehtiyoji uchun xizmat kiladigan, ularni
ezgulikka yullaydigan ma’naviy boyliklardir. Umuminsoniy ma’naviy boyliklarga
esa ilm-fan, jumladan falsafiy tafakkur yutuklari, adabiyot va san’at asarlari,
kashfiyot va ixtirolar, ma’naviyat, madaniyat durdonalari, xurfikrlik, umuminsoniy
axlokiy me’yorlar va boshkalar kiradi.
Umuminsoniy ma’naviyat uz ijobiy ahamiyatini hech kachon yukotmaydi.
Oltin zanglamas, kuyosh koraymas deganlaridek, umuminsoniy ma’naviyat ham
doim kadimiy va navkiron bulib turaveradi. Ular umumbashariy ma’naviyat deb
ham yuritiladi. Inson ozodaligi, salomatligi, har bir shaxsning yashash, bilim olish,
keksayganda ijtimoiy himoyalanish imkoniyatlari va u xakda g’amxurlik kilish kabi
ma’naviy mas’uliyat ahamiyatini doim saklab kolaveradi. Adolat, tenglik, ahil
kushnichilik kabi ma’naviy kadriyatlar asrlar osha yashab kelmokda, uni butun
insoniyat avaylab-asrab kelmokda. Mehnatsevarlik, ezgulik, yaxshilik kilish,
tinchlik, dustlik, halollik, vatanparvarlik va boshkalar ham umuminsoniy
ma’naviyat sanalib, u har bir xalk, millatda uziga xos ravishda nomoyon buladi.
Uzidan kattalarni, ota va onani hurmat kilish, farzandlar hakida g’amxurlik
kilish ham umuminsoniy ma’naviy jihatlari bilan ajralib turishini yoddan
chikarmaslik
kerak.
Vijdon,
burch,
baynalminalchilik
ham
umuminsoniy
ma’naviyat tizimidan urin olgandir.
Umuminsoniy ma’naviyatda biz milliy ma’naviyatning eng oliy janob, eng
yuksak
kursatkichlarining umumjahon mikyosida mujassamlashgan birligini
kuramiz.
Uz tarakkiyoti uchun har bir millat umuminsoniy ma’naviyat boyliklaridan,
hazinasidan foydalanishi, unga suyanishi tarixiy zaruratdir. Buningsiz zamonaviy
ilg’or millat hakida orzu kilish mumkin emas. Umuminsoniy ma’naviyat
boyliklaridan foydalanish milliy cheklanganlik kobig’idan chetga chikishga, olamni
kengrok kurish va kuzatishga undaydi. Umumjahon umuminsoniy ma’naviyat esa
hozirgi zamon ilg’or millatlari tarakkiyotining zamini tayanchi va negizidir.
Prezidentimiz
I.A.Karimov
aytadilar:
«Bizning milliy xususiyatlarimiz
umuminsoniy kadriyatlar bilan bog’lanib ketgan. Asrlar davomida xalkimiz
umumbashariy, umuminsoniy kadriyatlar takomiliga ulkan hissa kushgan. Turli
millat vakillariga hurmat, ular bilan bahamjihat yashash, diniy bag’rikenglik,
dunyoviy bilimlarga intilish, uzga xalklarning ilg’or tajribalari va madaniyatini
urganish kabi xususiyatlar ham xalkimizda azaldan mujassam».
1
Mustakil Uzbekiston tarakkiyotida esa milliy va umuminsoniy ma’naviyatning
ana shu dialektik bog’likligini hisobga olish davr talabidir.
Prezidentimiz I.A.Karimov «Uzbekistonnig uz istiklol va tarakkiyot yuli»
asarida «Milliy madaniyatning uziga xosligini tiklashga alohida e’tibor berilishi
kerak. SHu bilan birga milliy uz-uzini anglashning tiklanishi jahon insonparvarlik
madaniyati va umumbashariy kadriyatlari, ideallaridan, bizning kup millatli
jamiyatimiz an’analaridan ajralib kolishi mumkin emas», - deb ta’kidlagan edi.
Hozirda mustakilligimizni mustahkamlash-sog’lom avlodni tarbiyalash, komil
insonni voyaga yetkazish borasidagi tarbiyaviy ishlarni milliy ma’naviyatimiz
boyliklari bilan birga umuminsoniy ma’naviyat boyliklaridan foydalanish negiziga
kurmog’imiz kerak.
Jamiyatni ma’naviy yangilashdan bosh maksad yurt tinchligi, Vatan ravnaki,
xalk erkinligi va faravonligiga erishish va komil insonni tarbiyalash, ijtimoiy
hamkorlik va millatlararo totuvlik, diniy bag’rikenglik kabi kup-kup muhim
masalalardan iborat.
Baynalminalchilik ham umuminsoniy ma’naviyat tizimiga kirar ekan, bu
hakda bizning Uzbekistonda kanday ishlar amalga oshirilmokda? Oldin faktlarga
murojaat etaylik. Uzbekistonda 25 milliondan oshik aholi, 136 millat vakillari
yashamokda, 15 ta diniy konfessiya, 86 ta milliy-madaniy markazlar ishlab turibdi.
Mamlakat aholisining 20 % idan ortik ulushini boshka millat vakillari tashkil etadi.
SHu faktlarni tahlil etib kursak kuyidagi fikrga kelamiz.
Uzbekiston bozor iktisodiyoti sharoitida millatlararo totuvlikni saklay olsa,
mamlakatda barkarorlikni ta’minlash mumkin. Barkarorlik esa mamlakatda
I.A.Karimov tomonidan ishlab chikilgan «Uzbek modeli»ni hayotga tadbik etish,
islohotlarni oxiriga yetkazish imkonini beradi. Millatlar totuvligi Uzbekistonda
ma’naviy, akliy boyish uchun yaxshi imkoniyatlar beradi, chunki bunda
madaniyatlarning ta’sir kursatish imkoniyatlari juda katta buladi.
Kalondimog’lik, millatchilik illatlari utmish tarixida kolib ketsa, yurtimizda
uzaro hurmat, bir-birining ma’naviyati, madaniyatini boyitish, demokratik, xukukiy
davlat, fukarolik jamiyati kurish jarayoni yaxshi boradi.
Milliy va umuminsoniy ma’naviyat jamiyatimizning yangilanishi, tiklanishi,
rivojlanishi, poklanishida katta ahamiyatga ega.
Yurtboshimiz aytganlaridek: «Xalkimiz sarchashmalarining kuzlari kaytadan
ochilganligi,
jahon
madaniyati
yutuklariga
zur
hissa
kushgan
buyuk
ajdodlarimizning madaniy va ma’rifiy merosi teranligi va chukurligi anglab
olinganligi har bir avlodning uz utmishiga, olijanob milliy va diniy an’analariga
hurmat bilan karash, ularni asrab-avaylash ruxida tarbiyalanayotganligi, ayni
chog’da xozirgi zamon jahon tsivilizatsiyasi va ularga oshno bulish zarurligi
ravshan anglab yetilganligi – mana shularning hammasi hayot- baxsh bir
zamindirki, bizning yangilanish va xalkimizning milliy uzligini anglashini oshirish,
axolining siyosiy yetukligi va faolligini kuchaytirish borasidagi siyosatimiz mana
shu zaminga tayanadi»
1
.
Kadim zamonlardanok Turon, Turkiston xalki uzining kuxna tarixi, boy
merosi, rang-barang va yuksak madaniyati, urf-odat va an’analari bilan ajralib
turgan. Bu xalkning buyuk siymolari milliy va jahon ilm-fani va madaniyatining
barcha sohalari rivojiga salmokli hissa kushib kelganlar.
Prezidentimiz ta’kidlaganidek, «Vatanimiz azaldan bashariyat tafakkur
xazinasiga unutilmas hissa kushib kelgan. Asrlar mobaynida xalkimizning yuksak
ma’naviyat, adolatparvarlik, ma’rifatparvarlik kabi ezgu fazilatlari SHark falsafasi
va Islom dini ta’limoti bilan uzviy ravishda rivojlandi va, uz navbatida, falsafiy-
axlokiy ta’limotlar ham xalkimiz daosidan baxra olib boyib bordi.».
Ulug’ bobokalonlarimiz buyuk mutafakkir, algebra fanining asoschisi Al-
Xorazmiy, ikkinchi muallim, SHark Aristoteli deb tan olingan Abu Nasr Forobiy,
ulug’ xakim SHayx-ur rais Abu Ali ibn Sino, komusiy olim Abu Rayxon al-
Beruniy, astronomiya fanining yetuk yulduzi Mirzo Ulug’bek, uzbek adabiy tilining
asoschisi shoir Alisher Navoiy, benazir muhaddis Ismoil Buxoriy, tasavvuf ilmining
buyuk allomalari Ahmad Yassaviy, Abduxolik G’ijduvoniy, Najmiddin Kubro,
Gazzoliy, Bahovuddin Nakshband, Mahmud Zamaxshariy va boshkalarning
nomlari jahon xalklari tomonidan hanuzgacha hurmat bilan tilga olinib kelinmokda.
Markaziy Osiyo mutafakkirlari yaratgan fan va madaniyatning barcha sohalariga
taallukli nodir asarlar, kimmatli fikr-mulohazalar bugungi kunda ham jahon xalklari
ma’naviyat dunyosini boyitib, ularning ma’naviy kamolotiga xizmat kilmokdaki
bundan biz faxrlansak arziydi.
Ota bobolarimizdan bizga koldirilgan boy ma’naviy merosni avaylab, uni
zamonaviy ilm-fan yutuklari bilan ijodiy boyitib, kelajak avlodning tafakkuri,
dunyokarashini milliy va umuminsoniy kadriyatlar asosida shakllantirib, ularning
bunyodkorlik faoliyatini oshirish mustakillik poydevorini mustahkamlashning
asosiy garovidir.
«Hech bir xalk, uz-uzini anglamasdan, milliy madaniyati, milliy kadriyatlarini
avaylab-asrab saklamasdan turib boshka xalklarining kadriyatlariga hurmat-izzat
bilan karay olmaydi».
SHuning uchun milliy kadriyatlarning tiklanishi umuminsoniy kadriyatlar sari
rivojlanishning yakkayu yagona yulidir.
Mustakil
Uzbekistonimizning
kuch-kudrati
xalkimizning
umuminsoniy
kadriyatlariga sodikligidadir.
Milliy kadriyatlar umuminsoniy kadriyatlar bilan kancha kup uyg’unlashgan
bulsa, ularning tarakkiy etishiga shu kadar keng imkoniyat ochiladi. Bu hayotiy
hakikatdir.
Milliy kadriyatlarimiz, urf-odat va an’analarimiz kayta tiklanib yanada
rivojlangandagina jamiyatimizda utkaziladigan islohotlar muvaffakiyatli amalga
osha oladi, chunki ma’naviy barkamol, ma’rifatli, ruhan bardam, yangicha
tafakkurlash kobiliyatiga ega insongina istiklol va tarakkiyot yulini sharaf bilan uta
biladi.
SHunday
ekan,
xalkimizning madaniy merosi, yuksak ma’naviy
kadriyatlarini chukur va atroflicha urganib, ularni respublikamizda yashovchi har
bir insonning ongiga singdirib, ayniksa, yosh avlodni ma’naviy yetuk fidoyi kishilar
etib tarbiyalash hozirgi kunda eng dolzarb muammolardan biridir.
Ajdodlarimiz boshlagan ulug’ ishlarni ochik kuz, sog’lom akl, davr sharoitlari
va imkoniyatlari, ehtiyojlari asosida rivojlantirish, har kanday sharoitda ham milliy
manfaatlar ustuvorligini sezish va ularni adolatli ravishda insonparvarlik, dustlik
mezonlaridan chekinmay himoya eta bilish ham kerak.
Bugun zamon, axlok, odob borasidagi milliy, umuminsoniy, diniy
kadriyatlarga rioya etish, ota-ona, kuni-kushnilarni, karindosh-urug’larni, yoru-
birodarlarni chin samimiyat asosida hurmat kilish, hamma vijdonli, insofli, halol, uz
manfaati uchun mehnat kilsa ham davlat, millat, boshka shaxslarning ham
manfaatini hurmat kilish, insonni ulug’lash, jamiyatda osoyishtalik va tinchlik,
ahillik, totuvlik karor topishiga hissa kushish, millatning faxri bulgan olimu
allomalarni hurmat kilish, faoliyati uchun yordamlashish, xayr-ehsonni dunyoviy
ishlar uchun ham kilish, akli va jismoniy imkoniyatlarini har tomonlama kamol
toptirish, milliy meros kadriyatlarini urganish, hurmat kilish, mazmunan boyitish,
hayotga joriy etish, ta’lim-tarbiyani milliy, umuminsoniy kadriyatlarga asoslanib
amalga oshirishni talab etadi.
Madaniyatning barcha turlari, urf–odat va an’analarning majmuasidan tashkil
topgan milliy kadriyat jahon xalklarini bir-biriga yakinlashtiradi, ularning uzaro
hamkorligini ta’minlashda katta ahamiyat kasb etadi.
Ma’lumki, har bir millat va elat katta-kichikligidan kat’i nazar, uziga xos
milliy madaniyatga, ma’naviyatga ega. Kup asrlar mobaynida shakllanib, mazkur
xalkning ruhiy boyligini, uning urf-odatlari, an’analarini mujassamlashtirgan
ma’naviyat ayni vaktda umuminsoniy kadriyatlarning tarkibiy kismini tashkil etadi
va shu tarika u jahondagi barcha xalklarning ma’naviy boyligi ham bulib
hisoblanadi.
Yuksak milliy madaniyat, ma’naviyat hamma vakt jahon xalklarini bir-biriga
yakinlashtiruvchi vosita bulib kelgan.
Yuksak ma’naviylik, - deydi I.A.Karimov, - tub va mukarrar uzgarishlarning,
chinakam demokratiyani karor toptirish hamda bozor iktisodiyotiga ma’rifatli yul
bilan kirib borishning asosidir.
Istiklol tufayli madaniy - ma’naviy hayotimizda tub uzgarishlar yuz berdi. Eski
mafkuradan xolos bulish natijasida uz mamlakatimiz, xalkimiz tarixini chukurrok
bilish, asrlar mobaynida yaratib kelingan ma’naviy kadriyatlardan bahramand
bulish, ona tilimiz guzalligini va ulug’vorligini tushunish imkoniyatiga ega buldik
va bu milliy kayta tiklanish uchun asos bulib xizmat kiladi. Ma’naviy kamolotning
yuksalib borishi hayotiy kadriyatlarni, ijtimoiy tarakkiyotning mazmuni va
maksadlarini isloh kilish va yangilashning barcha jarayonlarini baholashga yangicha
yondoshish imkonini berdi.
Mamlakatimizda umummilliy, akliy va madaniy makon vujudga keltirilmokda.
Kadim madaniyatimizni yaratilishida kuplab etnik guruhlar, el-elatlar uz ulushini
kushgan. CHunki hech kachon, hech kaerda fakat bitta millatga mansub madaniyat
bulmaydi. Yurtboshimiz ta’kidlaganlaridek: «Har kanday tsivilizatsiya kupdan-kup
xalklar, millatlar, elatlar faoliyatining va samarali ta’sirining mahsulidir. Bir suz
bilan aytganda, kuchmanchilar, boskinchilar kelib ketaveradilar, lekin xalk bokiy
koladi, uning madaniyati abadiy yashaydi».
SHark tsivilizatsiyasi va madaniyati doimo xalkni buyuk uzgarishlarga
ma’naviy va ruhiy jihatdan tayyorlashga mayok vazifasini utamokda.
Uzbekiston aholisi, barcha fukarolarning bitmas-tuganmas, kupkirrali, boy
ma’naviy va axlokiy ulug’vorligini butun dunyo kurib turibdi.
Xalkimizning madaniyati, tili, tarixi, urf-odat va an’analari, boy me’morchilik
san’ati jahon xalklarida zur kizikish uyg’otmokda.
Milliy madaniyat ma’naviyatimizning mintakaviy va umuminsoniy kadriyatlar
bilan yakinlashtirish, jahon xalklari bilan madaniy alokalarimizni mustahkamlash
va yanada tarakkiy ettirish – xukumatimiz siyosatining muhim yunalishini tashkil
etadi. Bu borada olib borilayotgan xatti - harakatlar uzining sermazmunligi va
kupkirraligi bilan kuzga tashlanadi.
Uzbekiston Respublikasi nufuzli xalkaro va mintakaviy hamkorlik tashkilotlari
faoliyatida katnashib, shular orkali jahon xalklariga milliy madaniyatimiz,
ma’naviyatimizni tanishtirishga muyassar bulmokda.
Madaniy rivojlanishda milliy ma’naviy boylikni boshka xalklar, mamlakatlar
madaniyati yutuklaridan bahramand bulish, madaniy alokalarni kuchaytirish, milliy
kobig’da uralib, umumiy xalkaro alokalar tizimidan chetda ajralib kolmaslik, milliy
madaniyatning umumjahon madaniyat yutuklari bilan doimo boyib borishida
nihoyatda katta rolь uynaydi.
Har bir millat, har bir xalk uz hayot tarzini, kelajagini ajdodlarining tarixiy
tajribasi asosiga kuradi, xech bir xalk begona koliplar, begona andozalar asosida
erkin yashab, tarakkiy eta olmaydi. Har bir xonadonning uz tartib koidalari
bulganidek, har bir yurt hayotini tashkil etishning ham uz andoza – ulchovlari,
rasm-koidalari buladi. Ular usha yurtning tabiiy – jug’rofiy shart-sharoiti, tarixiy
tajribasi, milliy fe’l-atvori bilan bog’lik tarzda shakllanadi.
Mavhum bir shakldagi umuminsoniy madaniyat, umuminsoniy ma’naviyat
hayotda asli mavjud emas, jahon madaniyati turli ulka va mintakalarning uziga xos
madaniyatlari majmuidan iborat. Kanday millat, kanday xalk bulmasin, bari bir uni
muayyan insonlar tashkil etadi. Insonlarning har biri uz kiyofasi, uz fe’l – atvori,
fikr – andishalari, uz hayot yuli va orzu-niyatlariga ega. Ammo ularning barchasi
Olloh yaratgan mahlukning bir toifasi – bani odamga mansub bulgani tufayli
ularning barchasi uchun umumiy bulgan muayyan kadriyatlar majmui ham
mavjuddir. Bu kadriyatlar har bir millat, har bir inson uchun aloxida ahamiyatga ega
bulib, ularning kur – kurona inkor etilishi, tan olinmasligi butun bashariyat uchun
halokatli ta’sir etishi mumkinligi tarix tajribasida kup marta isbotlangan. Albatta,
bunday kadriyatlar barcha insonlar, barcha millatlar tomonidan birdaniga anglab
yetilgan deb bulmaydi. Umuminsoniy kadriyatlar har bir millatning ma’naviy
mulkiga aylanishi uchun asrlar, balki ming yillar kerak buldi. Hatto, bugun ham
barcha insonlar, barcha elat va toifalar ularni tugal anglab yetgan, deyish kiyin.
Xulosa
Milliy
va
umuminsoniy
kadriyatlarni
uyg’unlashtirishda osoyishtalik,
barkarorlik kabi ijtimoiy-siyosiy kadriyatlarning ahamiyati bekiyosdir.
Mazkur fikr va mulohazalar «Ma’naviyat asoslari» fanining «Ma’naviyat,
ma’rifat tushunchalari, ularning jamiyat tarakkiyotida tutgan urni», «Ma’naviyat,
ma’rifat, madaniyat va ma’naviy meros tushunchalari», «Milliy va umuminsoniy
ma’naviyatning mushtarakligi». «Mustamlakachilik, karamlik sharoitida ma’naviyat
va ma’rifatga munosabat va uning ijtimoiy okibatlari», «Mustakillik sharoitida
milliy uz-uzini anglash, milliy g’urur va milliy iftixorni ustirishning ahamiyati»,
mavzulari uchun «Milliy kadriyatlar, ularning tiklanishi, mazmunan boyishi va
komil insonni tarbiyalashdagi ahamiyati» mavzulari uchun manba bulib xizmat kila
oladi.
Kadriyatlar
masalasiga
bag’ishlangan mazkur kurc ihsi kelajakdagi
izlanishlarimizda e’tiborga olishga harakat kilamiz.Zero, Nizomiy Ganjaviy
xazratlari ta’kidlaganlaridek: «Kimki urganishni uyat, or demas. Suvdan dur topadi,
toshdan la’l, olmos»
Do'stlaringiz bilan baham: |