Vazirligi I. A. Bakieva, X. S. Xadjaev, M. Z. Muhitdinova., Sh. Sh. Fayziyev. Mikroiqtisodiyot

Iste’mol hajmiga qarab narxlarning diversifikatsiyalanishi
Ayrim bozorlarga kuyidagi vaziyat xos bo`ladi: har bir iste’molchi ma’lum
vaktda bir necha tovar birligini sotib oladi va sotish hajmi ko`payishi bilan iste’molchi talabi qisqaradi. Shunday tovarlar jumlasiga, masalan: suv, binolarni isitishga muljallangan yonilgi va elektroenergiya kiradi. Iste’molchilardan har biri oyiga bir necha yuz kilovat elekgroenergiyaga pul tulay oladi, lekin ularning pul tulashga tayyorligi iste’mol usishi bilan kamayib boradi. (Iste’molchi muzlatgichining ishlab turishi va uyining me’yoriy yoritilishi uchun zarur bo`lgan birinchi yuz kilovat-soatlarning kadri ayniqa yuqori bo`ladi. Iste’mol ko`payganda elektroenergiyani tejashning ma’nosi bor, agar elektroenergiya narxi yuqri bo`lsa, albatta). Shunday vaziyatda firma iste’mol hajmiga qarab narxni diversifikatsiyalashi mumkin va bu aynan bir tovar yoki xizmat uchun ularning turli miqdorda sotib olinishiga tsarab har xil narx belgilashdan iborat bo`ladi.
Narxni shunday tartibda diversifikatsiyalashga elektr ta’minoti bilan shugullanuvchi kompaniyalarning narx o`rnatishi misol bo`la oladi. Kulam samarasi natija berib ishlab chiqarish hajmi ortishi jarayonida o`rtacha va chegarali harajatlar kamayishi yuz berganda kompaniyalar narxini nazorat qanuvchi davlat maxzkamalari diversifikatsiyalashgan narx o`rnatilishini ma’qo`llaydilar. Kulamning ijobiy samarasi ancha yuqori bo`lib ishlab chiqarish kengaygan paytda bunday narx o`rnatish iste’molchi farovonligini oshirish bilan bir vaqgda kompa- niyalar foydasini ham ko`paytiradi. Buning sababi shunda-ki, narx minimal darajada bo`lishiga qaramay maxsulot birligini yaratish harajatlarining pasayishi elektrkompaniyalariga foydani jidtsiy ravishda oshirish imkonini beradi.

3. 
   rasmda o`rtacha va chegarali harajatlar pasayib boruvchi firmalarda iste’mol hajmiga qarab narxni diversifikatsiyalash kursatilgan. Agar yagona narx o`rnatilganda edi, bu narx R₀ ga teng bo`lur edi. Buning urniga har xil bo`lgan uchta iste’mol hajmi bloki uchun uchta xdr xil narx — R, R₂ va R₃ belgilangan.
   

4. 
   rasm. O`rtacha va chegarali harajatlar pasayib boruvchi firmalarda iste’mol hajmiga qarab narxni diversifikatsiyalash
   

Spirtli ichimliklar ishlab chiqaruvchi mashxur kompaniyaning amaliyotda narx belgilashi bir qrashda galati tuyuladi. Kompaniya aroq ishlab chiqaradi va uni yutumi engil va ta’mi yoqamli aroqaardan biri sifatida reklama qagsadi. Bu aroqsh uch yulduzli «Oltin toj» deb atashadi va bir shishasini 12 dollardan sotishadi. Biroq kompaniya xuddi shu aroqaing o`zini shishalarga kuyib «Eski savat» nomi bilan har shishasini taxminan 4 dollardan sotadi. Kompaniya nima uchun shunday qaiadi? Kompaniya prezidenti o`z maxsuloti bor bochka oldida haddan tashqari ko`p vaqt o`tkazmaydimi? Mazkur kompaniya tovar toifalariga qarab narx diversifikatsiyasini amalga oshiradi, chunki bu unga foyda keltiradi. Mazkur kompaniya narxni diversifikatsiyalash orqali iste’molchilarning har birini talab egri chizigi turlicha bo`lgan ikkita yoki undan ortiq guruhlarga ajratib chiqadi. Shunday usulda narxni diversifikatsiyalash eng ustuvor bo`lib, unga misollar ham ko`p: aviachiptalar — sayyoxlar uchun va birinchi toifali bo`ladi, birinchi navli spirtli ichimliklar va boshqa navli alkogolli ichimliklar bor, konservalangan maxsulotlar va yangiligida muzlatilgan sabzavotlar mavjud, talabalar va pensionerlar uchun arzonlashtirilgan narxlar bo`ladi va xk.
Ayrim xolatlarda iste’molchilarni ochiq-oydin turt toifaga bo`lish uchun turli mezonlar qo`llanadi. Masalan, talabalar va keksa kishilar axolining boshqa toifalariga nisbatan tovarlar uchun pulni o`rtachadan kamroq tulashga qodir bo`ladilar (chunki ularning daromadi oz bo`ladi) Bu mezonlar oldindan inobatga olinib, talabalar guvoxnomasi yoki ijtimoiy ta’minot kartochkalari kiritiladi. Xuddi shunga uxshash usulda aviakompaniyalar yulovchilarni sayyoxlarga va
xizmat safariga ketayotgan kishilarga (sunggilar uchun chipta narxi yuqori bo`ladi) ajratadilar, aviachiptalarning narxini diversifikatsiyalashtirib, oldindan sotiladigan arzon chiptalarni joriy etadilar. Spirtli ichimliklar chiqaruvchi kom- paniya misoliga qaytgan shishalardagi aroq navini kursak etiketkalar (tovar belgisi) ning o`zi iste’molchilarni tegishli toifalarga bo`ladi.
Kupchilik iste’molchilar «Ekstra» navli ichimliklarga, ular boshqa odatdagi ichimliklardan deyarli farq qalmasalar-da va ularni aynan bir firma ishlab chiqargan bo`lsa-da, ko`proq pul tulashga shay bo`ladilar. Agar narx diversifikatsiyasining mazkur turini amalga oshirish mumkin bo`lsa, unda har bir toifa iste’molchilar uchun narxni firma qanday belgilaydi? Bu haqida ikki bosqachda o`ylab ko`ramiz. Birinchidan, biz shuni bilamiz-ki, ishlab chiqarish hajmidan qat’iy nazar, chiqarilgan maxsulotlar miqdori uning guruhlari o`rtasida taqsimlanganda sotilgan har bir maxsulot birligining chegarali daromadi teng bo`lishiga erishish zarur bo`ladi. Aks xolda firma foydasi maksimumlashmaydi. Masalan, ikki guruh haridorlar ajratilsa, birinchi guruh iste’molchilariga maxsulot sotishdan tushgan chegarali daromad, ya’ni birinchi navning daromadi MR₁ ikkinchi navli tovarni sotish keltirgan daromad MR₂ dan ko`p bo`lishi turgan gap. Bunda firma uchun birinchi navli maxsulot sotishni ko`paytirish va ikkinchi navli maxsulot ishlab chiqarishni qaoqartirish foydali bo`ladi. Firma bunga birinchi navli tovarlar narxini tushirib, ikkinchi navli tovarlar narxini oshirish orqaii erishadi. Har xolda narxlar shunday bo`lishi kerak-ki, turli navdagi maxsulotlarni sotishdan keladigan chegarali daromadlar bir xil bo`lishi talab qalinadi.
Ikkinchidan, biz shuni bilamizki, ishlab chiqarishning umumiy hajmi har bir nav maxsulotni sotishdan keladigan chegarali daromad uni ishlab chiqarishning chegarali harajatlariga teng bo`lishini ta’minlay oladigan darajada bo`lishi kerak. Agar bu tenglikka erishilmasa, firma uz foydasini jami ishlab chiqarish hajmini oshirish yoki qstsartirish (va shuningdek har ikkala navli maxsulot narxini oshirish yoki kamaytirish) xisobidan maksimumlashtirishi mumkin. Masalan, aytaylik har bir nav tovardan kelgan chegarali daromad bir xil, lekin chegarali daromad
chegarali harajatlardan ko`p. Shunday bo`lganda firma ishlab chiqarishning jami hajmini oshirgan xolda uz foydasini ko`paytirishi mumkin bo`ladi. Bu har ikkala navli maxsulot narxini tushiradi va shu sababli har bir navdagi maxsulotni sotishdan tushgan chegarali daromadlar kamayadi (lekin ular uzaro tenglashadi) va chegarali harajatlar darajasiga kelib kol ad i (bu harajatlar ishlab chiqarish jami hajmi ortishi bilan usib boradi).
Buning algebrik ifodasini ko`rib chiqamiz. R<sub>1</sub> birinchi navli maxsulot narxi, R<sub>2</sub> ikkinchi navli maxsulot narxi bo`lsin, C (Q_T) esa Q_T=Q₁ Q₂ hajmidagi maxsulot ishlab chiqarishning jami harajatlari bo`lsin. Bunday xolda jami foyda quyidagiga


teng bo`ladi:

Firma oxirgi birlik tovarni sotishdan kelgan qo`shimcha foyda nulga teng bo`lib qolgungacha har ikkala navdagi tovarlar Q, va Q₂ NI sotishni ko`paytirib boradi. Shuni xisobga olib birinchidan, biz birinchi navli maxsulot qo`shimcha birligini sotishdan kelgan qo`shimcha foydani nulga tenglashtiramiz:

Bu erda


birinchi nav maxsulotning qo`shimcha birligini sotishdan kelgan qo`shimcha daromad bo`ladi (ya’ni bu MR<sub>1</sub>)
esa qo`shimcha birlik maxsulot ishlab chiqarishning qo`shimcha harajati, ya’ni chegarali harajatlar MC bo`ladi.
Shunday qalib biz MR₁ = MC
tengligiga ega bo`lamiz. Xuddi shunga o`xshash tartibda ikkinchi navli maxsulot uchun
MR₂ = MC
Tenglamasiga ega bo`lamiz. Unda berilganlarni yaxlitlab, ko`rishimiz mumkin-ki, narx va ishlab chiqarish xrjmi kuyidagi tenglikni ta’minlashi zarur:
MR₁= MR₂ = MC (1)
Yana yangidan har ikkala navli mahsulotlar chegarali daromadlari uzaro va chegarali harajatlarga teng bo`lishi zarur bo`ladi.
Firma rahbarlariga xdr bir navli maxrulotta o`rnatiladigan narxlarni uzgartirish uchun ularni talab uzgarib turishiga qarab shchsoblab chiqsh osondek tuyulishi mumkin. Biz yana bir bor chegarali daromadning talab uzgarib turishi orqali kuyidagicha ifodalanishini yodga olamiz. MR= P (1 + 1/E<sub>d</sub>)
Bunda MR<sub>1</sub>= P<sub>1</sub> (1+1/E<sub>1</sub>) va MR<sub>2</sub> = P<sub>2</sub> (1+1/E<sub>2</sub>) hosil bo`ladi. Bu erda E₁ va E₂ tegishli ravishda birinchi va ikkinchi navli mahsulotlarga talabning uzgaruvchanligini bildiradi. Endi MR₁ va MR₂ ni tenglashtirib quyidagi narxlar nisbatiga ega bo`lamiz:

Siz kutganingizdeq eng yuqori narx talabi kamroq uzgaruvchan bo`lgan tovarga kuyiladi. Agar, masalan, birinchi navli mahsulotga talab uzgaruvchanligi

— 2 bo`lsa, ikkinchi navli mahsulotga talab uzgaruvchanligi —4ga teng bo`ldi.
Bunda