Vazir lig I alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti

Ayting, kimning paymonasi to‘lmagan,
Qiz bor — ota yot bag‘irda o‘lmagan.
O‘g‘lim yo‘q deb o‘kinganlar — johillar,
Hatto, payg‘ambarning o‘g‘li bo‘lmagan!..
Bilib ayting aytganda har so‘zingiz,
Qay o‘g‘ildan kamdir, ayting, qizingiz?!. 
28
 
 
Berilgan banddagi birinchi gap ritorik so‘roq hisoblanadi. 
Ayting, 
kimning paymonasi to‘lmagan 
gapi shaklan inkor ma’nosini bildirmoqda, unda 
ritorik gapning belgilaridan bo‘lgan tinish belgisi ham yo‘q. Albatta, buning 
o‘ziga xos sabablari mavjud. She’riyat qoidalariga ko‘ra, muallif tinish belgilarini 
qo‘llashi yoki qo‘llamasligi ham mumkin. Bunday holatda ham mazmunan u 
so‘roqmi, oddiy so‘roq gapmi yoki buyruq, ritorik gapmi yoki darak ekanligi 
28
Muhammad Yusuf., Saylanma., T.: Sharq., 2007, B.288.

---

51 
matn mazmunidan anglashilaveradi. Bu misol ham xuddi shunday. Ya’ni undagi 
inkor aslida yashirin tasdiq ma’nosiga ega. 
“hammaning paymonasi to‘ladi”
degan ma’no ritorik so‘roq gap ortidagi implitsit tasdqiqdir. E’tibor bersak, ritorik 
so‘roq gap tarkibida keladigan kim so‘roq olmoshi tasdiq yoki inkor ma’nosiga 
aylantirilganda hamma, hech kim kabi boshqa belgilash olmoshlari bilan 
almashadi. Buni ham ritorik gaplarning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri sifatida 
baholashimiz mumkin. Yuqoridagi bandning oxirgi gapi ham ritorik so‘roq 
gapga misoldir. 
Qay o‘g‘ildan kamdir, ayting, qizingiz?!. 
Gapida 
“qizingiz hech 
qaysi o‘g‘ildam kam emas”
degan mazmun va kuchli hayajon ifodalanganini 
ko‘rishimiz mumkin. 
 
Tinchlik — shudir mening eng tansiq so‘zim,
Ovutib yashayman o‘zimni-ku, o‘zim,
Ko‘zimga javdirar bir yashar qizim...
Yigirmanchi asr, bu qanday gap axir?!
29
 
Ritorik so‘roq gapning bu turida muallif yigirmanchi asrga nisbatan kuchli 
hayajon va g‘azab bilan murojaat qilmoqda. Bu ma’nolarni oldingi misralarda 
keltirilgan fikrlardan osongina ilg‘ab olish mumkin.
Bizning bo‘ston qayda bor,
Shohimardon qayda bor,
So‘lim surxon qayda bor?
Samarqandnon qayda bor-a,
O‘zbekiston qayda bor?!.
Bu band esa to‘lig‘icha ritorik so‘roq gaplardan tashkil topgan. Agar bu 
she’riy parchani oddiy nasriy gaplarga aylantirsak, quyidagicha ko‘rinishga ega 
bo‘ladi:
Bizning bo‘ston hech qayerda yo‘q,
Shohimardon hech qayerda yo‘q, 
So‘lim surxon hech qayerda yo‘q, 
29
Muhammad Yusuf., Saylanma., T.: Sharq., 2007, B.288.

---

52 
Samarqand non ham hech qayerda yo‘q, 
O‘zbekiston ham hech qayerda yo‘q. 
Yuqorida 
kim
so‘roq olmoshi ritorik so‘roq gapda faol qo‘llanilishini va u 
hamma
, 
hech
kim
kabi belgilash olmoshlariga ishora qilishini aytgandik. Bu 
baytda esa qayerda olmoshining qisqargan shakli qayda so‘zi qo‘llangan va bu 
leksik vosita ham ritorik so‘roq gapni shakllantiruvchi asosiy vositalardan biri 
sanaladi. U esa bevosita hech qayer so‘ziga ishora qiladi va ritorik gap bu olmosh 
bilan yasalgan payti yashirin inkor ma’nosini anglatadi. Shoir bu she’rida ayni shu 
vositani qo‘llash orqali juda chiroyli matn yarata olganligini ko‘rish mumkin. 
Umuman olganda, tilning barcha imkoniyatlaridan foydalana olish, ularni o‘z 
o‘rnida qo‘llay olish ijodkorning mahorati va bilimi, dunyoqarashidan darak bersa, 
ikkinchi tomondan uning ijod namunalarini xalq uchun, kitobxon uchun manzur 
bo‘lishiga yo‘l ochadi. Ritorik gaplar ham tilimiz ma’no nozikliklarini o‘zida aks 
ettirishi va oddiy darak yoki so‘roq gaplardan ta’sirchanroqligi uchun ham badiiy 
matnlaarga o‘ziga xos joziba, shu bilan birga ularning qabul qilinishida katta 
ahamiyat kasb etadi.