Vasiylik va Homiylik

Tayanch tushunchalar: Vasiylik va homiylik tushunchasi, Vasiylik
va homiylik tarixi
Vasiylik va qaramogiga olish-etim bolalarni va ota-onalari qarovisiz qolgan
bolalarni boqish, tarbiyalash, ta`lim berish va ularning xuquq va qiziqishlarini
qimoya qilish uchun joylashtirish shaklidir.

Vasiylik 14 yoshga etmagan bolalar ustidan irnatiladi, qaramogiga olish 14
yoshdan 18 yoshgacha bolalar ustidan irnatiladi.
Etimlik-jamiyat oldida turgan juda jiddiy muammolaridan biridir.
Ota-onasini yiqotgan bola-bu aloqida, juda qam fojiali dunyodir, ota va onalik
bilish eqtiyoji bolaning eng kuchli talablaridan biridir.
ijtimoiy etimlik bugungi kunda kiplab rivojlangan va rivojlanayotgan 
davlatlar uchun xosdir. Masalan: Amerikalik tadqiqodchilar butun dunyo biyicha 
kasalxonalar, tuqurushxonalar, ijtimoiy muassasalar tashlab ketilgan chaqaloqlar 
bilan tilib ketganligini aytadilar. Ularni turlicha “Voz kechilgan bolalar”, “Davlat 
bolalari”, “Tashlab ketish uchun tuqilganlar” qam deb ataydilar. 
 
BMT qalqaro ekspertlarining ma`lumotlari biyicha qarbiy va sharqiy 
Evropa mamlakatlarida tashlab ketilgan bolalar sonikeskin oshgani kirsatiladi. 
Rivojlanayotgan mamlakatlarda qam bunday bolalar soni ortib bormoqda. 
 
Bolalarga muqabbat ularga e`tiborli bilish Izbekiston qalqiga 
qadimdan odatiy bilib kelgan. Izbekiston Respublikasi prezidenti I.A.Karimov bu 
xususida shunday deydi: “Insonparvarlik-bu izbek qalqining milliy rushi, ajralmas 
belgisidir. Baqritoshlik va zulm unga yotdir... Bugungi kunda qam izbek oilasi-
ezgulik va qayoli bolalarga muqabbat, kattalarni qurmat qilish, yaqilariga nisbatan 
va birovlarning dardiga qam-tashvishiga qamxir, meqribonlik timsolidir”1 
 
Izbek qalqi eng yaxshi sharqona an`nalariga amal qilib qar doim 
meqmondist va distona munosabatda bilgan, urush qurbonlarini asrab boshpana 
berganlar va ularga qamqirlik qilganlar, farzandlarini izlarining tarbiyasiga 
olganlar(1941-1945 yil) 15 ta etim qolgan bolani asrab olgan Sxomaxmudovlar 
oilasini eslash kifoya. Urush boshlanganiga Sxomaxmudov Sxoaxmad va uning 
rafiqasi Baxri Akromova artelda terimchi bilib ishlaganlar. 1966 yili zilzila 
oqibatida boshpanasiz qolganlarni bolalarni qam iz oilasiga qabul qildilar. 
Sxomaxmudov “qurmat belgisi ”ordeni, Baxri Akromova “qaqramon ona ordeni 
bilan mukofotlanganlar”. Ular Raqmat Fayzining “Ulug inson” romanida aytib 
yetim bolalarni va ota-onasining qaramog‘idan mahrum bo‘lgan bolalarni aniqlaydi va ularning hisobini yuritadilar;
yetim bolalar va ota-onasining qaramog‘idan mahrum bo‘lgan bolalar haqidagi ma’lumotlarning axborot bazasini yuritadilar, ma’lumotlarni O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligining ma’lumotlar bazasiga kiritish uchun taqdim etadilar, shuningdek davlat statistika hisobotini tegishli davlat statistika organiga qonun hujjatlarida belgilangan shaklda va muddatlarda taqdim etadilar;
yetim bolalarning va ota-onasining qaramog‘idan mahrum bo‘lgan bolalarning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlari himoya qilinishini ta’minlaydilar;
vasiy yoki homiy bo‘lish istagini bildirgan hamda vasiylarga va homiylarga qo‘yiladigan talablarga mos bo‘lgan shaxslarni tanlashni hamda hisobga olishni amalga oshiradilar;
yetim bolalarni va ota-onasining qaramog‘idan mahrum bo‘lgan bolalarni joylashtirishni, shuningdek ularning mol-mulkining but saqlanishini ta’minlaydilar;
vasiylikdagi yoki homiylikdagi shaxslarning shaxsiy hujjatlar yig‘majildlarini yuritadilar;
vasiylar va homiylarning o‘z zimmasiga yuklangan majburiyatlarni bajarishi ustidan nazoratni amalga oshiradilar, ularga vasiylikdagi yoki homiylikdagi shaxslarni tarbiyalashda, tibbiy kuzatuvini tashkil etishda yordam ko‘rsatadilar;
vasiylikni yoki homiylikni tugatish to‘g‘risida, vasiylarni yoki homiylarni o‘z majburiyatlarini bajarishdan ozod etish yoxud chetlashtirish haqida tuman, shahar hokimiga iltimosnomalar kiritadilar;
bolaning hayotiga yoki sog‘lig‘iga bevosita tahdid paydo bo‘lgan hollarda uni ota-onasidan yoxud ota-onasining o‘rnini bosuvchi shaxslardan olib qo‘yish choralarini ko‘radilar;
davlat muassasalariga (internatlarga) joylashtiriladigan balog‘atga yetmaganlarning hisobini olib boradilar va hujjatlarini tayyorlaydilar;
ota-onalar va bolalar o‘rtasida kelishmovchiliklar paydo bo‘lgan hollarda bolalarning huquqlari va manfaatlarini himoya qilish uchun vakil tayinlaydilar;
belgilangan tartibda ota-onalik huquqidan mahrum qilish to‘g‘risida da’vo taqdim etadilar, sudlarda ota-onalik huquqidan mahrum qilish yoki ularning huquqini cheklash to‘g‘risida, shuningdek, ota-onalik huquqlarini tiklash to‘g‘risidagi ishlar ko‘rib chiqilayotganda ishtirok etadilar;
vasiylikdagi yoki homiylikdagi shaxslarga maslahat yordami, huquqiy, ijtimoiy, psixologik-pedagogik va tibbiy yordam ko‘rsatish borasida huquqni muhofaza qiluvchi organlar, ta’lim muassasalari, sog‘liqni saqlash muassasalari, mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, nodavlat notijorat tashkilotlari bilan hamkorlik qiladilar.
Tuman (shahar) xalq ta’limi bo‘limlari qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni ham amalga oshirishi mumkin.
o‘z vakolatlari doirasida:
muomalaga layoqatsiz va muomala layoqati cheklangan fuqarolarni aniqlaydilar hamda ularning hisobini yuritadilar;
muomalaga layoqatsiz va muomala layoqati cheklangan fuqarolar haqidagi ma’lumotlarning axborot bazasini yuritadilar, ma’lumotlarni O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligining ma’lumotlar bazasiga kiritish uchun taqdim etadi, shuningdek davlat statistika hisobotini tegishli davlat statistika organiga qonun hujjatlarida belgilangan shaklda va muddatlarda taqdim etadilar;
muomalaga layoqatsiz va muomala layoqati cheklangan fuqarolarning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlari himoya qilinishini ta’minlaydilar;
muomalaga layoqatsiz va muomala layoqati cheklangan fuqarolarni vasiylik yoki homiylikka joylashtirilishini ta’minlaydilar;
vasiylikdagi yoki homiylikdagi shaxslarning shaxsiy hujjatlar yig‘majildlarini yuritadilar;
vasiylar va homiylarning o‘z zimmasiga yuklatilgan majburiyatlarni bajarishi ustidan nazoratni amalga oshiradi, ularga vasiylikdagi yoki homiylikdagi shaxslarni parvarish qilishni, tarbiyalashni va ularning tibbiy kuzatuvini tashkil etishda yordam ko‘rsatadilar;
vasiylikni yoki homiylikni tugatish to‘g‘risida, shuningdek vasiylarni yoki homiylarni o‘z majburiyatlarini bajarishdan ozod etish yoxud chetlashtirish haqida tuman, shahar hokimiga iltimosnomalar kiritadilar;
vasiylikdagi yoki homiylikdagi shaxslarning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish masalalari yuzasidan belgilangan tartibda ariza bilan sudga murojaat qiladilar, mazkur masalalar yuzasidan ishlarni sud majlislarida ko‘rib chiqishda ishtirok etadilar;
vasiylikdagi yoki homiylikdagi shaxslarga maslahat yordami, huquqiy, ijtimoiy, psixologik-pedagogik va tibbiy yordam ko‘rsatish borasida huquqni muhofaza qiluvchi organlar, ta’lim muassasalari, mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, nodavlat notijorat tashkilotlari bilan hamkorlik qiladilar;
fuqarolarga vasiylik va homiylik masalalari bo‘yicha maslahatlar beradilar;
fuqarolarning vasiylik va homiylik masalalari bo‘yicha murojaatlarini ko‘rib chiqadilar va ular yuzasidan chora-tadbirlar ko‘radilar;
vasiylik va homiylikni belgilash yuzasidan qabul qilingan hokim qarorlarining ijrosi yuzasidan tegishli muassasalar, tashkilotlar va fuqarolar bilan hamkorlik qiladilar.
Tuman, shahar tibbiyot birlashmalari qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni ham amalga oshirishi mumkin.
7. Tuman, shahar bandlikka ko‘maklashish va aholini ijtimoiy muhofaza qilish markazlari o‘z vakolatlari doirasida:
sog‘lig‘ining holatiga ko‘ra homiylik belgilanishiga muhtoj bo‘lgan shaxslarni aniqlaydilar va ularning hisobini yuritadilar;
sog‘lig‘ining holatiga ko‘ra homiylik belgilanishiga muhtoj bo‘lgan shaxslar haqidagi ma’lumotlarning axborot bazasini yuritadilar, ma’lumotlarni O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining ma’lumotlar bazasiga kiritish uchun taqdim etadilar, shuningdek davlat statistika hisobotini tegishli davlat statistika organiga qonun hujjatlarida belgilangan shaklda va muddatlarda taqdim etadilar;
sog‘lig‘ining holatiga ko‘ra homiylik belgilanishiga muhtoj bo‘lgan shaxslarni homiylikka joylashtirilishini ta’minlaydilar;
homiylikdagi shaxslarning shaxsiy hujjatlar yig‘majildlarini yuritadilar;
homiylarning o‘z zimmasiga yuklangan majburiyatlarni bajarishi ustidan nazoratni amalga oshiradilar, ularga homiylikdagi shaxslarning tibbiy kuzatuvini tashkil etishda yordam ko‘rsatadilar;
homiylikni tugatish to‘g‘risida, shuningdek homiylarni o‘z majburiyatlarini bajarishdan ozod etish yoxud chetlashtirish haqida tuman, shahar hokimiga iltimosnomalar kiritadilar;
homiylikdagi shaxslarning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish masalalari yuzasidan belgilangan tartibda ariza bilan sudga murojaat qiladilar, mazkur masalalar yuzasidan ishlarni sud majlislarida ko‘rib chiqishda ishtirok etadilar;
homiylikdagi shaxslarga maslahat yordami, huquqiy, ijtimoiy, psixologik va tibbiy yordam ko‘rsatish borasida huquqni muhofaza qiluvchi organlar, sog‘liqni saqlash muassasalari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, nodavlat notijorat tashkilotlari bilan hamkorlik qiladilar;
fuqarolarga homiylik masalalari bo‘yicha maslahatlar beradilar;
vasiylik va homiylikni belgilash yuzasidan qabul qilingan hokim qarorlarining ijrosi yuzasidan tegishli muassasalar, tashkilotlar va fuqarolar bilan hamkorlik qiladilar.
Tuman, shahar bandlikka ko‘maklashish va aholini ijtimoiy muhofaza qilish markazlari qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni ham amalga oshirishi mumkin.
8. Mahalliy davlat hokimiyati organlari o‘z vakolatlari doirasida:
vasiylik va homiylik sohasidagi davlat dasturlarini amalga oshirishda ishtirok etadilar;
vasiylik va homiylik sohasidagi hududiy dasturlarni ishlab chiqadilar, tasdiqlaydilar hamda amalga oshiradilar;
vasiylik va homiylik sohasidagi vazifalarni bajaruvchi hududiy davlat boshqaruvi organlari faoliyatini nazorat qilishni hamda muvofiqlashtirib borishni amalga oshiradilar;
vasiylik yoki homiylik belgilanishiga muhtoj bo‘lgan shaxslarning, shuningdek vasiylikdagi yoki homiylikdagi shaxslarning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishga doir tadbirlarni ishlab chiqadilar hamda amalga oshiradilar;
davlat reyestrini yuritadilar.
Mahalliy davlat hokimiyati organlari qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni ham amalga oshirishi mumkin.
9. Tumanlar, shaharlar hokimlari vasiylik yoki homiylikni belgilash va tugatish bo‘yicha, shuningdek vasiylarni yoki homiylarni o‘z majburiyatlarini bajarishdan ozod etish yoxud chetlashtirish to‘g‘risida qarorlar qabul qiladilar. Mazkur qarorlar vasiylik va homiylik organlari tomonidan manfaatdor tashkilot va shaxslarga yuboriladi.
10. Vasiylik va homiylik organlari o‘z faoliyatida O‘zbekiston Respublikasining Oila kodeksiga, “Vasiylik va homiylik to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga, mazkur Nizomga hamda boshqa qonun hujjatlariga amal qiladilar.
11. Vasiylik va homiylik organlari faoliyatiga rahbarlikni Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi va mahalliy davlat hokimiyati organlari amalga oshiradilar.