|
Тупроқлap эрозияси деб қнинг юза унумдор қатламларини сув, шамол ва бошка антропоген таъсирлар остида учириб кетилиши ва емирилишига айтилади. Эрозия тупроққа жуда кучли салбий таъсир кўрсатади.
Тупроқлap эрозияси асосан икки хил бўлади
1.Сув эрозияси
2.Шамол эрозияси
Баъзи маълумотларга кўра, сўнгги 100 йил мобайнида дунё бўйича 2 млрд гектар ер эрозия туфайли ишдан чиқган. АҚШ да мавжуд хайдалма ерларнинг 110 млн гектари эрозия ва дефляцияга чалинган бўлиб, бу умумий майдоннинг 48% ни ташкил этади.
Мадагаскар оролидаги ерларнинг 80%и, Чилининг 72% ерлари эрозияга учраган.
Республикамизда барча тоифадаги ерларни хисобга олганда TOF ОЛДИ худудларининг 50% ида эрозия содир булмокда, 22 млн гектардан ортикрок булган чўл-сахро ўтлокдарининг қарийб хаммаси дефляция таъсирига дучор бўлган.
2. Chuchuk suv va undan oqilona foydalanish . (muzlik suvi, yer osti suvlari, iqlim omillari, pestisidlar, oqava suvlar, maishiy chiqindilar, sanoat chiqindilari, chuchuk suvlarni ifloslanishi, qishloq xo‘jaligi, daryo-ko‘l, suv omborlari, qor va yomg‘ir suvlari)
faqat quruqlikda joylashgan ichish uchun yaroqli bo‘lgan suv miqdori 24190 ming km3ga teng. Bu ko'rsatkich Yer sayyorasida tarqalgan chuchuk suv zaxirasining 1,8 foizini tashkil qiladi. ichish uchun yaroqli boMgan suv zaxiralarining manbai - muzlik va qorliklar, yer osti suvlari, ko'l va daryo suvlari deb qabul qiladigan bo'lsak unda umumiy chuchuk suv zaxirasi 48 million km3ga yetadi. Atrof-muhitning gidrologik va gidrogeologik tarkibining shakllanishida bizning sayyoramiz uchun xos bo'lgan suvning umumbashariy aylanma harakati katta ahamiyatga ega. Bu haqda biosfera mavzuida m a’lumot berilgan. Dunyo okeanlaridan bir sutka davomida parlagan(875 km3) chuchuk suvning asosiy qismi(775 km3) dunyo okeanlari ustiga, qolgan qismi esa quruqlikka borib yog'adi. Quruqlikka yog'adigan yog'in-sochin hajmi yiliga 47 ming km3 tashkil qiladi. Xuddi ana shu 47000 km3 suv quruqlikning yillik suv resursi deb ataladi.
Muzliklar ham katta ahamiyatga ega. Ularga real chuchuk suv manbalari sifatida qaralmoqda. Yer ostida ko'plab chuchuk suv zaxiralari m avjud, ammo ular juda chuqurlikda joylashganligi sababli ularni qazib chiqarish imkoniyati cheklangan. Quruqlikning 3% ga yaqin hududini ko'l va daryolar egallagan. Ular gidrosferaning juda kam qismini yoki umumiy suv hajmining0,41% ini tashkil qiladi. Agar faqat shu suvlargina ishlatish uchun loyiqligi hisobga olinsa, chuchuk suv yetishmovchiligi ro'y berishi tabiiy hoi ekanligiga shubha qolmaydi. Dunyo aholisining har biriga bir yilda to'g'ri keladigan chuchuk suv miqdori 300-400 metr3 ni tashkil etadi. Hozircha insoniyatning chuchuk suvga bo'lgan talabi asosan daryolar va ko'llar, yer osti chuchuk suvlari, dengiz va yer osti suvlarini chuchuklashtirish hisobiga qondirilmoqda. Yer yuzasida tarqalgan chuchuk suv zaxiralari 20 25 milliard kishining ehtiyojini qondirish uchun yetarli bo‘lsa-da, chuchuk suv yetishmovchiligi dunyoning ko'plab mam lakatlarida kuzatilmoqda. Buning asosiy sababi aholi sonini tez sur’atlarda o'sib borayotganligi, quruqlikda chuchuk suvlarning bir xilda tarqalm aganligi, sanoat va qishloq xo'jaligining jadal rivojlantirilayotganligidir. suvdan foydalanishda undan yana qayta foydalanishni ko'zlab, uning yo'qolishini maksimumga yetkazilishiga erishish; • sanoat korxonalarida ifloslangan suvlarni qayta tozalab yana korxona faoliyati uchun qayta ishlatish; boshqacha qilib aytganda, suvni ko'p talab qiladigan sanoat tarmoqlarini berkaylanma suv ta’minotiga o‘tkazish; • katta miqdorda suv bilan ishlashga asoslangan texnologik jarayonlarni tubdan o'zgartirish; masalan, bir tonna sun’iy tola ishlab chiqarish uchun 20-30 tonnagacha, bir tonna sun’iy rezina ishlab chiqarish uchun esa 15 tonnagacha suv sarf qilinadi. Bunday misollami ko'plab keltirish mumkin. Chuchuk suv yetishmovchiligi ko'zga ko'rinib turgan bizning davrimizda bunday texnologik jarayonlarni tubdan o'zgartirish muhim masala hisoblanadi; • tozalanmagan va zararsizlantirilmagan sanoat oqavalarini daryolarga, ko'llarga va dengizlarga oqizilishini umuman to'xtatish; buning uchun mavjud texnologik jarayonlarni takom illashtirish orqali kam chiqindili yoki chiqindisiz texnologiyalarga o'tish; barcha sanoat korxonalarida zamonaviy tozalash qurilmalaridan foydalanish.
Do'stlaringiz bilan baham: |
