variant. – variant

4-variant. Undosh tovush -o‘pkadan chiqayotgan havo oqimining og‘iz bo‘shlig‘ida yoki bo‘g‘izda to‘siqqa uchrashidan hosil bo‘lgan tovushlar. Tilimizda 23 ta undosh tovush bor: b, v, g, d, z, j, y, k, l, m, n, p, r, s, t, f, x, ch, sh, q, g‘, h, ng.

Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko’ra	Hosil bo’lish usuliga ko’ra	Hosil bo’lish o’rniga ko’ra
		Lab tovushlari			Til tovushlari
		Lab-lab	Lab-tish	Til oldi		Til o’rta	Til orqa
							sayoz	chuqur
Jarangli	Portlovchi	b		d			g
Jarangsiz		p		t			k	q
Jarangli	Sirg’aluvchilar	v	v	z, j		y		g’
Jarangsiz			f	s, j				x	h
Jarangli	Qorishiq tovushlar			j
Jarangsiz				ch
Jarangli	Burun tovushlari	m		n			n (ng)
	Yon tovush			l
	Titroq tovush			r

5-variant. Tovush va fonema haqida Venn diagrammasi



6) ALIBEK RUSТAMOV

Filologiya fanlari doktori (1968), professor (1968), O‘zbekiston Fanlar akademiyasining akademigi Alibek Rustamov (1995) o‘zbek tili tarixi, tilning badiiy-estetik vazifasi, tilshunoslikning umumiy masalalari bo‘yicha bir qancha asarlar yaratdi. Xususan, «Navoiyning badiiy mahorati» (1979), «Qofiya nima?» (1975), «Mahmud Zamahshariy» (1971), akademik G‘anijon Abdurahmonov bilan hamkorlikda yozgan «Alisher Navoiy asarlarining grammatik xususiyatlari» asarlari alohida qimmatga ega.

Akademik Alibek Rustamov oliy o‘quv yurtlarida filologiya ta’limini yuksaltirish sohasida tinimsiz mehnat qilmoqda. Jumladan, G‘anijon Abdurahmonov bilan hamkorlikda yozgan «Qadimgi turkiy til» (1982) o‘quv qo‘llanmasi qadimgi turkiy manbalarni o‘qish va ularni tahlil etish bo‘yicha talabalarning doimiy hamrohiga aylanib qoldi.
Nutqning fonetik bo‘laklarini yuqoridagi matn asosida belgilanishi:

Takt: 9 ta.

So’z: 86 ta (sarlafhasani hisobga olsak 88 ta so’z).

Bo’g’in: 253 ta (259 ta bo’g’in sarlafhasini hisobga olsak).

Tovush: 619 ta (633 ta tovush sarlafhasini hisobga olsak).
2- topshiriq. 1 – mashq.

1. Yolg‘iz qolishing yomon odamlar bilan birga bo‘lishingdan yaxshiroqdir. Buni uqib ol. Yomon odamlardan hamisha uzoq yur.

Sintagma: yo’q. So’z: 16. Bo’g’in: 39. Tovush: 94

2. Haqdo‘stlaring ko‘ngillarini aslo ranjitma. Xafa qilsang, dushmanlaringning orzularini bajargan bo‘lasan. Natijada azoblarga qolasan.

Sintagma: yo’q. So’z: 13. Bo’g’in: 45. Tovush: 108.

3. Yomonliklardan yiroq yurmoqchi bo‘lsang, tilingga ehtiyot bo‘l. Yo yaxshi gaplardan gapir, yoxud sukut saqla.

Sintagma: yo’q. So’z: 14. Bo’g’in: 33. Tovush: 86

4. Ey inson, har bir so‘zni o‘ylab gapir: tiling seni yo saodatmand etadi, yoxud halokatga boshlaydi.

Sintagma: 1. So’z: 15. Bo’g’in: 32. Tovush: 76.

5. Ey inson, bilmaganingni hamisha so‘ra. Olimning yonidan ayrilma. Undan olgan fayz ila atrofni munavvar ayla. (M. Kamol)

Sintagma: yo’q. So’z: 15 (qavs ichidagi M.Kamol bilan 16 ta). Bo’g’in: 37 (qavs ichidagi bilan 39 ta). Tovush: 79 (qavs ichidagi bilan 85 ta).
2 - mashq. Reduksiya - so’zning birinchi bo’g’nida biror unlining, odatda, tor unlining kuchsizlanib talaffuz qilinishidir. Masalan, bir, bil, til sozlari bir bo’g’inli bo’lganligi va urg’u shu so’zdagi [i] unlisiga tushganligi tufayli bu so’zlardagi [i] unlisi me’yordagidek talaffuz qilinadi va eshitiladi. Lekin shu so’zlarning oxiriga ikkinchi bir bo’g’in qo’shilishi bilan urg’u ham ikkinchi bo’g’inga ko’chadi. Natijada birinchi bo’g’indagi [i] unlisi kuchsizlanadi va eshitilar-eshitilmas holda sust talaffuz qilinadi: bilak, tilak, biroq. Birinchi bo’g’indagi urg’ularning ana shunday kuchsizlanib talaffuz qilinishi reduksiya hodisasiga misol bo’la oladi. Reduksiya so’zining lug’aviy ma’nosi “kuchsizlanish”, “orqaga qaytish”, “pastga tushish” demakdir. Reduksiyaga quyidagi so`zlarning birinchi bo’g’nida kelgan [i] ning kuchsizlanib talaffuz qilinishi ham misol bo’la oladi: pishiq, shira, pishak, qiliq, ichak kabi. Reduksiyaning ikkinchi bo’g’inda kelish hollari ham uchrab turadi. Bu hodisa so’zga uchinchi bo’g’in qo’shilganda sodir bo’ladi - ikkinchi bo’g’indagi unli tamoman kuchsizlanib, tushib qoladi. Masalan, burun- burni, bo’yin-bo’yni, egin-egni, keyin-keyni singari.

Quyida berilgan so’zlar ham, so’zga uchinchi bo’g’in qo’shilishi natijasida, ikkinchi bo’g’indagi unli tamoman kuchsizlanib, tushib qolganiga misol bo’ladi.

qorin — qornim, yurak — yuragi, o‘g‘il — o‘g‘lim, shahar — shahrim, ulug‘ — ulg‘ay, undan — unga, mening — sening, og‘iz — og‘zim, ko‘ngil — ko‘nglim.


3 – mashq.

Assimilyatsiya	Dissimilyatsiya	Metateza	Tovush orttirilishi	Apokopa	Sinkopa
Bir xil kategoriya-dagi tovushlarning (mos undosh bilan undoshning) so’z tarkibida o’zaro moslashuvi.	So’z tarkibidagi bir xil (yoki o’x-shash) tovush-lardan birining boshqa tovushga ko’chishi.	Bu hodisa ko’p-roq jonli so’z-lashuvga, ayniqsa, shevalarga xos bo’lib, adabiy til-da kam uchraydi.	Proteza-so’z boshida tovush orttirilishi. Epenteza-so’z o’rtasida tovush orttirilishi. Epiteza-so’z oxirida tovush orttirilishi.	So’z oxirida tovush tushish hodisasi.	So’z o’rtasidagi tovushlardan birining tushib qolishi.