Vaqtli qatorlar yordamida tebranuvchanlikni modellashtirish va prognozlash

12.2.1 –misol. Vaqtli qatorning additiv modelini tuzish.
12.1.1-jadvalda keltirilgan tuman aholisining so’ngi to’rt yilda iste’mol qilgan elektr energiyasi hajmi haqidagi ma’lumotlardan foydalanib additiv model tuzishni ko’rib chiqamiz.
1-qadam. Sirg’anchiq o’rtacha usuli bilan qatorni tekslaymiz. Buning uchun:
a) qatorning har to’rt chorakdagi darajalari yig’indisini bir davrga surgan holda hisoblaymiz va shartli yillik elektr energiya iste’moli hajmini topamiz(jadvalning uchinchi ustuniga bir chorak pastga yozamiz);
b) yig’indini 4ga bo’lib sirg’anchiq o’rtachani topamiz(jadvalda to’rtinchi ustun). Shuni ta’kidlash kerakki, hosil bo’lgan tekslangan qiymatlar mavsumiy komponentaga ega bo’lmaydi;
v) ketma-ket kelgan ikkita sirg’anchiq o’rtachalardan o’rtachasi (markazlashtirilgan o’rtacha)ni topib haqiqiy vaqtga mos keltiramiz (jadvalning beshinchi ustuni).
1-jadval
Additiv modelda mavsumiy komponentalarni baholash hisob-kitobi

Chorak raqami. t	Elektrenergiya iste’moli,	To’rt chorak bo’yicha jami	To’rt chorak bo’yicha sirg’onchiq o’rtacha	Markazlash-tirilgan sirg’anchiq o’rtacha	Mavsumiy komponentani baholash
1	2	3	4	5	6
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16	6,0 4,4 5,0 9,0 7,2 4,8 6,0 10,0 8,0 5,6 6,4 11,0 9,0 6,6 7,0 10,8	- 24,4 25,6 26,0 27,0 28,0 28,8 29,6 30,0 31,0 32,0 33,0 33,6 33,4 - -	- 6,10 6,40 6,50 6,75 7,00 7,20 7,40 7,50 7,75 8,00 8,25 8,40 8,35 - -	- - 6,250 6,450 6,625 6,875 7,100 7,300 7,450 7,625 7,875 8,125 8,325 8,375 - -	- - -1,250 2,550 0,575 -2,075 -1,100 2,700 0,550 -2,025 -1,475 2,875 0,675 -1,775 - -