Вапаев Рустамнинг

19. Касбларни психологик урганиш
Меҳнат психологияси психология фанининг бир тармоғи сифатида умумий психологик усулларнинг бутун арсеналидан фойдаланади, уларни ўзига хос мазмун билан тўлдиради. Бу объектнинг ўзига хос хусусиятлари ва тадқиқот мақсадлари билан боғлиқ. Умумий психологик усуллардан ташқари меҳнат психологияси иш жойида инсон хулқ-атворини ўрганиш учун бир қатор ўзига хос методларни қўллайди. Усуллари енг уч алоҳида режалари ишлатилади:
• касбий фаолиятни психологик таҳлил қилиш учун;
• турли хил амалий тадқиқотлар ўтказиш учун (professional танлов, professional маслаҳат, иш ва дам олишни рационализация қилиш ва бошқалар.);
• муайян ходимнинг шахси, уларнинг қобилиятлари, мотивацияси ва шарт-шароитларини ўрганиш.
Меҳнат психологияси методларининг бир неча таснифлари мавжуд бўлиб, уларни гуруҳлашнинг деярли бир хил усул ва мезонларини таклиф етади. Summarizing уларни, у иложи учун таклиф таснифлаш усуллари психология ишлаш, ўз ичига оладиган икки кенг категориялар усуллари: гуруҳ ехперименталнй усуллари, қайси бир мақсадга йўналтирилган ўқув professional фаолият билан виво жонли, ва бир гуруҳ експериментал усуллари, шу жумладан йўналтирилган ўрганиш organ биринчи гуруҳ ўз ичига олган икки асосий усуллари: кузатиш усули ва тадқиқот усули, шунингдек, бир қатор қўшимча усуллари ва воситалари.
Иккинчи гуруҳга икки турдаги тажриба: лаборатория ва табиий (саноат) ҳамда синов усули киради.
Меҳнат психологияси методлари Ноекспериментал методлар
Кузатиш меҳнат психологининг ҳар қандай фаолият турининг ажралмас қисмидир. Кузатиш жараёнида психолог меҳнат хулқ-атворининг турли кўринишлари: ахборот қабул қилиш каналлари, юкловчи анализаторлар, екологик шароитлар, ишдаги мулоқот жараёнлари ва бошқалар ҳақида маълумот олади.
Анъанага кўра, кузатишнинг икки тури мавжуд: ташқи (бевосита) ва ички (интроспексия).

Ташқи ёки бевосита кузатиш ходимнинг ҳаракатлари, техникаси ва ҳаракатларини, уларнинг норматив мақсадларга мувофиқлигини тавсифлашга имкон беради. Операцион воситалар ва материаллар усуллари, ҳиссий реакциялар ва алоқа жараёнлари назорат қилинади. Ходимнинг иш куни давомида узоқ муддатли кузатиши чарчаш таъсирида меҳнат хулқ-атворининг ўзгаришини кўрсатади.

Бевосита кузатиш одатда маълум режа асосида амалга оширилади. Алоҳида елементларни реал фаолиятдан ажратиб олиш, кейинчалик кузатиб бориш, аниқ дастур тузиш ва monitoring режасини тузиш ва унинг натижаларини қайд етиш назарда тутилади.
Кузатишнинг муҳим тамойили-қиёсий ёндашув бўлиб, у турли даражадаги муваффақиятларга ега ва турли иш тажрибасига ега бўлган одамларнинг хулқ-атворини ўрганишни, бир хил операцияларни бажаришда турли одамларнинг техникаси кетма-кетлигини аниқлашни ўз ичига олади. Бу ишда муваффақият қозониш ва касбни егаллаш сабабларини аниқлаш, фаолиятнинг психологик тузилишини аниқ белгилаш имконини беради.
Кузатиш усулининг камчиликларига касбий фаолиятнинг айрим жуда муҳим елементларининг бевосита идрок етиш ёки уларни ниқоблашга йўл қўйилмаслиги киради. Мисол учун, у тўғридан-тўғри кузатиш пайтида операция давомида жарроҳ қарор қабул қилиш жараёнини аниқлаш учун жуда қийин. Бу психологнинг касбий хулқ-атворнинг ташқи кўринишларини талқин қилишда субъективлик улушини оширади.
Кузатишнинг объективлиги ва аниқлигини ошириш учун енг аввало касбий фаолият натижаларини рўйхатга олиш билан боғлиқ бўлган бир қатор қўшимча метод ва усуллардан фойдаланилади. Улар орасида енг кўп тарқалгани иш куни фотосуратлари, вақтбайлик ва меҳнат фаолияти маҳсулотларини таҳлил қилишдир.
Иш куни сурати-бажариладиган амаллар кетма-кетлигини, иш ва дам олиш режимларидаги ўзгаришларни, ишдаги мажбурий паузаларни ва бошқаларни вақтинчалик қайд етиш. Фото ва видеотасвирлардан фойдаланиш иш вақтида асосий фаолият, юз ифодалари ва ҳаракат йўллари давомида ходимнинг ҳаракатлари ва ҳаракатларини қайд етиш имконини беради. Иш куни фотографиясининг натижалари графиклар кўринишида келтирилган бўлиб, у иш куни давомида иш ва дам олишнинг алмашиниши, асосий ва ёрдамчи вазифаларнинг нисбати ва уларнинг ҳар бирининг фаолият тузилишидаги ўзига хос оғирлиги ҳақида аниқ тасаввур беради.Timekeeping-меҳнат операциялари вақтини ўлчаш. Уларнинг давомийлигини, маълум даврларда такрорланиш частотасини, меҳнат жараёнининг интенсивлигини аниқлаш имконини беради. Психологик тимекировка уни оптималлаштириш, саноат тайёргарлигини тўғри ташкил етиш мақсадида фаолиятнинг психологик таҳлили доирасида амалга оширилади.Меҳнат фаолияти маҳсулотларини таҳлил қилиш бевосита кузатиш усулига муҳим қўшимча бўлиши мумкин. Шундай қилиб, улар моддий, ҳужжатлаштирилган фаолият маҳсулотлари (саноат ва қурилиш ишлаб чиқариш маҳсулотлари, қишлоқ хўжалиги, асбоб ва қурилмалар, ҳужжатлар, кўргазмали ва график ишлар натижалари, матнлар ва бошқалар.), шунингдек, фаолиятнинг функционал (процессуал) маҳсулотлари (унинг аъзолари ёки менежери томонидан яратилган жамоада ижтимоий кайфият; нутқ, ҳисобот шаклида ходимларнинг оғзаки маҳсулотлари; шунингдек, ходим фаолиятининг хулқ-атвор кўринишлари). Бу усулдан фойдаланиш имконини беради:
• шахснинг ақлий фазилатларига касб томонидан қўйиладиган талабларнинг айримларини аниқлаш, муайян ҳаракатларда ўқитиш тизимини замонавийлаштириш;
• турли малакага ега бўлган кишилар учун кўникма ҳосил қилиш жараёнининг ўзига хос хусусиятларини тушунтириб bering;
• иш куни давомида маҳсулот сифатининг ўзгаришини кузатиш орқали ишлаш динамикасини таҳлил қилинг.
Бу усулнинг бир variant ҳам хато ҳаракатлар, иш муваффақияцизликлар, бахциз ҳодисалар ва бахциз ҳодисалар таҳлил қилиш, бизга ходим психологик хусусиятлари ва деб аталмиш хавфли касблар ўзига хос устида ошди талабларини жойлаштириш касблар психологик хусусиятларини ошкор қилиш имконини беради.
Меҳнат психологиясида ўз-ўзини кузатиш икки шаклда бўлади: касбий ўз-ўзини ҳисобот ва киритилган кузатиш (меҳнат методи).
Биринчи ҳолда психолог мутахассис ўз фаолияти давомида ҳар бир операцияни, меҳнат жараёнини ҳар бир кузатишни талаффуз қилиб, баланд овозда фикрлашини таклиф қилади. Бундай ўз-ўзини ҳисоблашнинг дастлабки босқичларида ходимга асарни талаффуз қилиш ва уни бажариш ўртасида унинг диққатини тақсимлашга бўлган еҳтиёж туфайли қийинчиликлар пайдо бўлади. Бу усул ходимларнинг ўзлари илгари еътибор бермаган фаолият елементларига еътибор бериш имконини беради, бу еса уни амалга ошириш муваффақиятига ижобий таъсир кўрсатади.
Иккинчи ҳолатда психологнинг ўзи талабага айланади ва касбни ўргана бошлаб, унда янада такомиллашади. Касбни ичдан бундай билиш психологга касбий фаолиятни ўзлаштириш жараёнини ва йўлда содир бўладиган қийинчиликларни кузатиш имконини беради. Бу метод психологияда меҳнат методи деб аталади. Меҳнат методи касбларни психологик таҳлил қилишга мўлжалланган. Меҳнат усули совет психотехникасининг дастлабки йилларидан professor И. N. Спиелреин ва С. G. Геллерстеин томонидан ишлаб чиқила бошланди. Унинг моҳияти шундаки, касбни психологик тушуниш учун " психологнинг ўзи бир шахсда professional ишни биладиган ишчи, уни тасвирлай оладиган ва тасвирламоқчи бўлган психологни бирлаштиргандек, бу иш турини ўзлаштира бошлайди...".
- корхона тузилмаси, устахона, сайт, шундан сўнг ўзига хос иш жойи танланиб, психолог завод инструктори раҳбарлигида Чироқчи бўлиб ишлай бошлади. Мумкин бўлган субъективизмни енгиш учун бир вақтнинг ўзида икки ёки ҳатто уч психотехникнинг бир касбни ўрганиши тавсия етилган ва улар машғулотларининг охиригача касб ҳақида фикр алмашишлари ман етилган. Тажриба шуни кўрсатдики, турли психотехниклар томонидан олинган асосий маълумотлар ўхшашдир. Психотерапевтга инструкторсиз ишлаш имконини берадиган шундай натижаларга еришилгунга қадар касблар ўрганилди. Табиийки, меҳнат усули фақат психолог кўпи билан 2-3 ҳафтада ўрганиши мумкин бўлган ўртача малака касбларига мўлжалланган еди.
Ҳар бир машғулот кунидан сўнг" талаба " махсус протокол ёзди, шу жумладан 5 та асосий балл: 1. Иш кунининг тавсифи. Бунга маълум бир кунда "талаба" томонидан асар мазмуни, барча тасодифий епизодлар ва уларнинг тажрибалари баёни киритилган. 2. Қийинчиликлар. Бу бугунги кунда енг қийин касб егаси бўлган нарсанинг рекорди. 3. Машқ, бу element олдинги кун нисбатан professional иш ижобий ўзгаришлар қайд. Motor актларини автоматлаштириш, кераксиз ҳаракатларни бартараф етиш, сонини кўпайтириш ва иш сифатини яхшилаш даражаси қайд етилди. Бу element: <урл> Касбий фаолиятнинг алоҳида психофизиологик компонентларининг қиёсий машқ қилиш имкониятларини аниқлаш имконини берди. 4. Чарчаш. Бу сарлавҳаси остида, ҳисобот иш куни давомида чарчоқ ҳис-туйғуларини қайд: автоматлаштириш бузилиши, нотўғри ҳаракатлар кўриниши, шунингдек камаяди ҳосилдорлик ва иш сифати объектив кўрсаткичлари. Бу материаллар ташқи муҳит ва иш давомийлигига нисбатан енг лабил психофизиологик жараёнларни очиб берди. 5.Ушбу бандда ишни ташкил етиш ва режимидаги нуқсонлар, ускуналарнинг иррационал елементлари ҳамда кўрсатманинг камчиликлари ҳақида мулоҳазалар қайд етилган. Буларнинг барчаси ишнинг ўзини, содир бўлаётган муҳитни яхшилаш ва саноат тайёргарлигини ташкил етиш ҳақида тахминлар қилиш имконини берди.
Ушбу усулнинг асосий афзалликлари қуйидагилар:
• ташқи кузатиш ва турли сўров усуллари мавжуд бўлмаган ўз-ўзини кузатиш орқали баъзи маълумотларни олиш;
• бўйлама контекстда касбий фаолиятни ўрганиш, яъни уни ўзлаштириш жараёнини кўриб чиқиш;
• фаолиятни оптималлаштириш ва рационаллаштириш бўйича таклифлар киритиш учун кўпроқ хабардор қилинган ёндашув (шахсий тажриба асосида).
Шу билан бирга меҳнат усули бир қатор камчиликларга ега.
Биринчидан, фақат ўзлаштириш қийин бўлмаган ва ўқитиш учун катта вақт талаб қилмайдиган касбларга нисбатан қўлланилади. Бошқа касбларни ўрганишда фақат меҳнат тестлари шаклида фаолиятнинг айрим елементларини ўзлаштириш ҳақида гапиришимиз мумкин.
Иккинчидан, усул натижаларини рўйхатга олиш маълум қийинчиликлар билан боғлиқ. Агар натижалар иш куни охирида хотирадан қайд етилса, тадқиқотчи толиққан ҳолатда бўлса, бу унинг сифатига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Бирор фаолиятни бажариш давомида маълумотларни тизимга солиш унинг оқимининг табиий жараёнини бузади.
Ушбу камчиликларга қарамай, меҳнат усули жуда қимматли материалларни тақдим етиши мумкин, бу еса маҳаллий тадқиқотлар томонидан тасдиқланган.
Сўров усуллари анъанавий тарзда икки шаклда тақдим етилади: оғзаки сўров (суҳбат, интервю) ва ёзма сўров (анкета).
Суҳбат меҳнат психологиясида енг кенг қўлланиладиган усуллардан бири бўлиб, кенг кўламли муаммоларни ёритишда қўлланилади. Ишнинг шахсий тузилишини ўрганишда, ходимнинг professional жиҳатдан муҳим фазилатларини аниқлашда, ушбу мутахассислик ва функционал ҳолатларда иш учун мотивация хусусиятларини, касб танлашда ёки катталар учун уни ўзгартиришда ўқувчиларнинг шахсий касбий режаларини аниқлашда, ишларни баҳолашда мутлақо керак. Илмий метод сифатида суҳбат бир қатор талабларга жавоб бериши керак:
• маълум бир режа асосида қурилган бўлиши, олдиндан ўйлаб, лекин жуда мослашувчан тузилиши билан;
• табиий характерга ега. Суҳбат ҳам психолог, ҳам суҳбатдош томонидан ўзаро фаолликни ўз ичига олади; ҳеч қандай ҳолатда у сўроқ ёки оғзаки анкета шаклига айланмаслиги керак;
• табиатда уят ёки уят емас фақат ўша саволларни ўз ичига олади, ва жавоб ўзаро текшириш имконини беради;
• психолог ва интервю ўртасида махфий алоқани сақлаб қолиш; олинган натижаларни қайд етиш билан якунлаш (суҳбат давомида).
Суҳбат маълумотларини рўйхатга олиш суҳбат давомида ҳам, у тугагандан сўнг ҳам амалга оширилиши мумкин. Рўйхатга олиш биринчи усули чуқур шахсий муаммоларни таъсир қилмайди халқ манфаатларини, атроф-муҳит шароитлари таъсирини, ва бошқа масалаларни таҳлил қилиш учун фойдаланиш мумкин. Individual маслаҳат беришда мижозга суҳбатга салбий муносабат билдирмаслик ва самимий жавоблар беришни истамаслик учун бу усул тавсия етилмайди. Маълум миқдордаги ахборотни йўқотишни ўз ичига олса-да, у кўпроқ ахлоқий жиҳатдан оқланади. Audio ва video жиҳозлардан фойдаланиш, албатта, ахборотни қабул қилиш ва сақлаш аниқлигини сезиларли даражада яхшилайди, аммо у бир қатор ахлоқий муаммоларни келтириб чиқаради.
Сўров респондентлардан олдиндан шакллантирилган саволларга ёзма жавобларни олишни ўз ичига олади, психолог еса ходимлар билан бевосита алоқада бўлмаслиги мумкин. Сўров қисқа вақт ичида кўплаб одамлардан маълумот олиш керак бўлган ҳолларда ўтказилади. Сўровномалар ходимларнинг қиймат йўналишини ва уларнинг касбига ва ишнинг алоҳида елементларига муносабатини аниқлаш учун ишлатилади; касб танлашга таъсир қилувчи мотивлар ва омиллар; касбий фаолиятнинг муҳим жиҳатлари; professional муҳим фазилатлар. Сўров психолог ҳузурида ёки сиртдан (анкета уйда тўлдирилганда) ўтказилиши мумкин. Бу усул қулай, чунки у ходимни ўз иш вазифаларини бажаришдан чалғитмайди ва саволларга жавобларга атайин кўпроқ ёндашишга имкон беради. Лекин у салбий жиҳатларга ҳам ега: анкетани бошқа шахс тўлдириши, бир қатор саволларга жавоб бермаслиги, сўровномаларни тўлиқ қайтармаслик имконияти.
Анкета методи ёрдамида ишончли ахборот олиш учун тадқиқотни тўғри ташкил етиш лозим. Назарда тутади:
• тадқиқотнинг мақсади ва вазифалари ва сўровномани тўлдириш бўйича кўрсатмалар баён етилган кириш мақоласининг мавжудлиги;
• саволларни тўғри tahrir қилиш. Улар аниқ тушунилмаслиги керак, ходимнинг хатти-ҳаракати ва фаолиятининг ўзига хос жиҳатлари билан боғлиқ бўлиши керак, кам ишлатиладиган хорижий сўзлар ва юқори ихтисослашган атамаларни ўз ичига олмайди, уят характерига ега емас ва барча таклиф етилган жавоб вариантлари танланиши мумкин;
• ўқиш осон бўлган, дог ъ ва тузатишларсиз босилган бундай анкетани тайёрлаш, тегишли бўлимлар ажратиб кўрсатилган ҳолда қулай график тарзда ишлаб чиқилган.
Оммавий сўровларда маълумотларнинг узоқ ва секин тўпланиши билан ажралиб турадиган суҳбатга нисбатан сўровномалар кўпроқ вақт самарали бўлиб, уларнинг амалиётда кенг тарқалишини таъминлайди.
Експерт баҳолаш усули мутахассислардан масъулиятли хулоса чиқариш учун иш ҳолатининг муайян елементлари ёки касб егаси ҳақида сўрашни ўз ичига олади. Експерт баҳолаш individual бўлиши мумкин, унинг мавзуси бир шахс бўлса, ва гуруҳ.
Гуруҳли баҳолаш навларидан бири мустақил хусусиятларни умумлаштириш усулидир. Маълум бир профессионалнинг касбий муҳим сифатларини тасвирлашда қўлланилади. Унинг моҳияти турли манбалардан шахс ҳақида маълумот олиш ётади, бу ташкилот ёки бўлинма раҳбарлари, ҳамкасблари, қўл остидагилар бўлиши мумкин, улар маълум шароитлардан келиб чиқиб, ўрганилаётган мутахассисни яхши биладилар.
Меҳнат психологиясида қўлланиладиган касб-ҳунарни експерт баҳолашнинг ўзига хос усули танқидий ҳодиса усули ҳисобланади. Унинг моҳияти шундаки, касбни яхши билган ходимлар касбий фаолиятнинг юқори ёки паст самарадорлигини тавсифловчи мутахассислар хулқ-атворига реал мисоллар келтирадилар. Бундан ташқари, professional хулқ-атворнинг бундай нақшлари ташқи омилларга емас, балки фақат ходимнинг ўзига боғлиқ. Касбий психодиагностикада бу усул ходимнинг касбий муҳим сифатларига қўйиладиган талабларни аниқлаш учун асос сифатида ва касбий танлов давомида тестларни танлашнинг амал қилиш мезони сифатида қўлланилади.
Анамнез усули меҳнат фаолиятининг субъекти сифатида муайян шахснинг ривожланиш тарихига оид маълумотларни тўплашни ўз ичига олади. Одатда, мотивларнинг барқарорлик даражасини аниқлаш, бевосита кузатилмайдиган маълум қобилиятлар ва шахсий хусусиятларни аниқлаш ва инсоннинг professional мартаба прогнозларини яратиш учун professional маслаҳатда қўлланилади. Ушбу усулнинг ахборот асосини субъектнинг ўзи (субектив тарих), у ҳақидаги баёнотлар ва уни тасвирловчи ҳужжатлар (объектив тарих) ташкил етади.
Бу усул фанимизда кам ривожланган касбий танлов вазиятларини ретроспектив таҳлил қилиш, касбий реориентация ва касбий мартаба типологияси муаммосига татбиқ етилади.
Тажриба усуллари
Психологияда асосий метод бўлган експериментнинг моҳияти шундаки, ҳодиса махсус яратилган ёки табиий муҳитда ўрганилади. Унинг асосий афзаллиги-маълум шароит яратиш ва уларни ростлаш, тадқиқот натижаларини аниқ қайд етиш ва маълум бир вазиятда улардан фойдаланиш қобилиятидир. Анъанага кўра, тажрибаларнинг икки тури уни ташкил етиш шароити нуқтаи назаридан ажратилади: лаборатория ва табиий.
Лаборатория експерименти-лаборатория муҳитидаги касбий фаолият ҳолатларининг симуляцияси. Бу model ўзгарувчилар устидан аниқ назорат ўрнатиш, дозани ростлаш, керакли шароитларни яратиш ва назорат қилиш ҳамда тажрибани бир хил шароитда қайта-қайта кўпайтириш имконини беради. Лаборатория тажрибасининг асосий камчилиги яратилган вазиятнинг сунъийлиги ҳисобланади. Қийинчилик деярли имконсиз бўлган ҳақиқий вазиятни аниқ моделлашдангина емас, балки субъектларнинг янги шароитларда ўзларини топишида ҳам ётади, бу еса баъзан тажриба натижаларига салбий таъсир кўрсатади.
Табиий експеримент ходим учун табиий меҳнат шароитларида, одатдаги иш жойида (самолёт кабинасида, устахонада, синфда) амалга оширилади. Ходимларнинг онгидан ташқарида експериментал вазият яратилиши мумкин. Бундай тажрибанинг ижобий томони шароитнинг тўлиқ табиийлиги ҳисобланади. Бу турдаги експериментнинг салбий томони назорациз омилларнинг мавжудлиги бўлиб, унинг таъсири аниқланмаган ва квантлаб бўлмайди. Бу омилларни кузатиш катта қийинчиликларга сабаб бўлади. Табиий експериментнинг яна бир камчилиги-ишлаб чиқариш жараёнини издан чиқармаслик учун қисқа вақт ичида ахборот олиш зарурлигидир.
Касбий муҳитнинг турли елементларини ва касбий муҳим сифатларини ўрганишда қўллаш мумкин бўлган кузатиш, сўров усуллари ва тажрибадан фарқли равишда тест усули фақат иш мавзусини ўрганишда қўлланилади. Рус психодиагностикаси субъектнинг психологик хусусиятларини ўрганишга учта асосий ёндашувни ва шунга мос равишда учта тест гуруҳини таклиф қилади: объектив, субъектив ва проектив. Объектив ёндашув муайян вазифалар натижалари ва улар амалга ошириладиган йўл-йўриқларга асосланган шахс хусусиятларини ташхислашни ўз ичига олади. Бу ёндашувни амалга оширувчи тестлар объектив тестлар дейилади. Буларга бир томондан интеллект тестлари ва қобилиятлар, ютуқлар тестлари, иккинчи томондан еса айрим шахс тестлари киради. Субектив ёндашув шахснинг ўз-ўзини баҳолаш ва уларнинг хулқ-атвори ва шахсий хусусиятларини ўз-ўзини тавсифлашга асосланган хусусиятларни ташхислашни ўз ичига олади. Бу гуруҳ тестлари турли хил шахс тестлари - сўровномаларни ўз ичига олади, улар шахс хусусиятларини баҳолайдиган тестларга бўлинади ва одамларнинг манфаатлари ва муносабатларини ташхислайдиган тестларга бўлинади. Лойиҳавий ёндашувнинг ўзига хос хусусияти-обектнинг ташқи нейтрал, шахссиз material билан ўзаро муносабати хусусиятларини таҳлил қилишга асосланган диагностика бўлиб, унда обект ўзининг муносабати, хоҳиши ва шахсий сифатларини лойиҳалаштиради.

Хулоса
Психологиянинг амалий тармоқлари, жумладан, меҳнат психологияси, аксинча, инсонни ўз фаолияти ва ҳатто умуман ҳаёт шароитидан ташқарида деб ҳисоблай олмайди. Психологияда тадқиқот олиб бориш тадқиқотчига маълум талабларни юклайди: 1) методлардан фойдаланиш марксистик фалсафа тамойилларига мос келиши керак. Демак, муайян ҳодисани ўрганиш бошқа ҳодисаларга нисбатан, қарама-қаршиликларнинг ривожланиши ва бирлигида, миқдорнинг янги сифатга ўтиши мумкинлигида ва ҳоказоларда кўриб чиқилиши керак.; 2) ҳар бир усул холисона усул бўлиши керак, яъни B. M. Теплов "психологияда объектив усул ҳақида" мақоласида таъкидлаганидек, ақлий фаолиятнинг ҳақиқий моделларини очиб бериш; 3) муайян муаммони ҳал қилиш ёки гипотезани синаб кўриш учун тадқиқотчи ўзига хос усулларни танлаши ёки янги услубий воситаларни лойиҳалаши керак. Бу кўринишдаги аниқ талаб кўпинча, айниқса, илмий-амалий тадқиқотларда, бир қатор методик воситалар муаммони ҳал қила олишларини кутишда етарли асосларсиз қабул қилинганда бузилади. Шу муносабат билан амалий тадқиқотларда етарли психологик тайёргарликка ега бўлмаган шахсларга психологик усуллардан мустақил фойдаланишга рухсат бериш мумкин, деб ҳисобловчилар билан келишиш қийин.