«Valeologiya asoslari»

4. Talabalarni jismoniy tarbiya qilishda yuklamalarni me’yorlash

Oliygohda o‘qish davri ma’naviy va jismoniy sifatlarning faol shakllanishi davriga to‘g‘ri keladi. Jismoniy tarbiya ta’lim-tarbiyaviy va sog‘lomlashtirish jarayonlarining ajralmas qismidir. Jismoniy mashqlarni me’yorlash - talabalar salomatligini rivojlantirish masalalarini hal qilish shartlaridan biridir.

Talabalar harakat faolligini me’yorlash muammosi muhim ahamiyatga ega, chunki oxirgi paytda yoshlarda o‘sib borayotgan gipodinimiya sezilmoqda. Bu o‘quv mashg‘ulotlar hajmining nafaqat auditoriyada, balki uyda ham kattaligi bilan bog‘liqdir. Natijada salomatligi qoniqarsiz, ortiqcha vaznga ega, turli kasalliklarga moyil, qomati buzilgan, ko‘zi yaxshi ko‘rmaydigan, ruhiyati tushkun talabalar foizi oshib bormoqda.
Yoshlar salomatligini asrash va jismoniy sifatlar darajasini ko‘tarish uchun minimum 2,5 ming kkal energiyani sarflaydigan harakat rejimi zarur, bu ko‘rsatkich deyarli 600 motorli kkalni tashkil etadi.
Harakat faolligi etishmovchiligi o‘sayotgan organizmning ko‘pgina funksiyalariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi va qator kasalliklarning paydo bo‘lishi va rivojlanishida patogenetik omil hisoblanadi.
O‘smirlar harakat rejimidagi etishmovchilikning salbiy ta’siri ushbu yoshga xos bo‘lgan akseleratsiya holati bilan murakkablashadi. Jismoniy tarbiya me’yorlarining noadekvatligi organizmning o‘sishi va rivojlanishiga yoki, yuklamaga qarab, orqada qolishiga yordam beradi.
Talabalarning harakat faolligi me’yorlarining gigenik tamoyillari D. Sharipova (1991) tomonidan ishlab chi qilgan. Ixtiyoriy harakat faolligi nafa qat harakatga bo‘lgan biologik ehtiyoj (kinezofiliya) emas, balki o‘quv mashg‘ulotlari, jismoniy tarbiya tizimi, shuningdek, iqlim sharoitlariga bog‘liq hamdir, deydi D.Sharipova. U talabalar harakat rejimini tashkil etish va gipodinamiyaning kuzgi-qishki davrda oldini olishni tavsiya etadi.
M.Ya. Vilenskiy (1978)talabalar uchun harakat faolligining quyidagi optimal darajasini taklif etadi: sutkada 14-19 minut qadam yoki kuniga 1,3-1,8 soat istalgan mashg‘ulotlarda qatnashish.
Bazaviy dasturda haftalik harakat rejimi tavsiya etiladi: erkaklar uchun - sog‘lomlashtiruvchi yugurish - 15-17 km, to‘sinda tortilish - 70-80 marta, gavdani oldinga engashtirish - 90-120 marta; ayollar uchun - sog‘lomlashtiruvchi yugurish12-14 km, turgan joyda arqonda sakrash - 350 marta, yotgan joydan gavdani ko‘tarish, qo‘llar bosh orqasida, oyoqlar jipslashtirilgan - 100-120 marta, o‘rta tezlikda yurish -21-36 km.
Taniqli fransuz mehnat fiziologlari Sherrer va Mono harakat faoliyatini quyidagi uch kategoriyaga bo‘lishni taklif etdi-lar:
- lokal ish: uni bajarishda 30% mushaklar uncha ko‘p energiya sarflamasdan ishtirok etadilar.
- regonal ish: uni bajarishda 50 % mushaklar o‘rtacha energiya sarflab ishtirok etadilar
- global ish: 70 % kam bo‘lmagan mushaklar ancha energiya sarf qilib ishtirok etadilar.
Dastlabki ikki kategoriya aniq sog‘lomlashtiruvchi samaraga egaemas. Faqat global harakatli faoliyat salomatlikni mustahkamlashaga yordam beradi. Ularning bajarilishi yurak - qon, nafas olish tizimining jadal faoliyati va ko‘p energiya sarflanishi bilan bog‘liq.
I.V. Muravov (1984) chidamlilik rivojlanishi bilan bog‘liq jismoniy yuklamalar qon aylanish organlari kasalliklarining rivojlanishi havfini ancha kamaytiradi. Semizlikda tana vaznini me’yorlashtirish uchun muntazam, uzoq davom etuvchi jismoniy yuklamalardan (1-1,5 soat davomida sekin yugurish, suzish, chang‘ida yurish, velosiped haydash) foydalanish kerak.
Amerikalik olimlar salomatlikni asrash uchun har bir inson har kuni mushak kuchlarining evaziga 1200-2000 kkal sarflashi kerak, deb hisoblaydilar. Aqliy mehnat namoyondalari atigi 600-700 kkal energiya sarflaydilar.
Jadvalda turli jismoniy mash qalar bilan shug‘ullanganda qancha energiya sarflanishi keltirilgan.
Yuqori tezlikda sog‘lomlashtiruvchi yugurish, sport o‘yinlari bilan shug‘ullanish energiya sarflash bo‘yicha etakchi o‘rinni egallaydi.