IV BO B
SO G ‘LO M T U R M U SH TARZI ASOSLARI
TU SH UNCHALARINI SHAKLLANTIRISH
0 ‘z b e k isto n R esp u b lik asin in g m u staq il riv o jlan ish g a o ‘tis h i,
iqtisodiy-dem okratik jam iyat qurish, jam iyat m a’naviyatini yangilash,
davlat va ijtim oiy qurilish sohalarida yuqori natijalarga erishishda
sog‘lom tu rm u sh tarzini ta rg ‘ib qilish hozirgi yosh avlodning, b u tu n
m illatning sog‘lig‘ini asrashning m uh im m asalasi hisoblanadi.
Sog'lom turm ush tarzini ta rg lb qilish turli yo'nalishlarda olib borilishi
lozim. Bu, bir to m o n d a n , talabalar va kattalarga sog‘lom tu rm u sh g a
oid m uayyan tibbiy-gigiyenik bilim larni berishga, ulard a sog‘lom
tu rm u sh ta rz in i o rg an izm rivojiga q and ay t a ’sir etishi h aq id ag i
tasaw urlarni uyg'otishga qaratilgan b o ‘lsa, ikkinchi to m ondan, t a ’lim -
tarbiyada gigiyenik qoidalarga amal qilishga, o ‘zini va yon-atrofidagilar
so g ‘lig‘ini asra sh n i k u n d alik o d a tg a a y la n tirish k o 'n ik m a la rin i
shakllantirishga bog'liq. Bu b orada sog'lom turm ush tarzi om m aviy
axborot vositalarida, barch a tarbiya o ‘choqlari bilan ham jihatlikda
litsey, kollejlarda keng targ'ib qilinm og‘i zarur. Oliy t a ’lim m iqyosida,
Oliy va o 'rta maxsus ta ’lim vazirligi, Sog'liqni saqlash vazirligi, Ijtim oiy
ta ’m inot va m ehnat vazirligi, Respublika «Oila» ilm iy-am aliy m arkazi,
shuningdek, «Sog'lom avlod u chun», «Kam olot» yoshlar ijtim oiy
harakati, «Iste’dod», «M ehr nuri», «U lug'bek», «N uroniy», «Oydin
Hayot» kabi ko'plab nodavlat tashkilotlarining m ahalla bilan yaqindan
o 'z a ro ham korligi am alga oshirilishi lozim.
Sog'lom turm ush tarzi bu — inson hayoti va salomatligi xavfsizligini
ta ’m inlashga xizmat qiluvchi ko'nikm alarga ega bo'lish asosida hayotiy
fao liy atni y o 'lg a q o 'y ish h am d a salo m atlikning yuqori d a ra ja d a
bo'lishiga erishishni t a ’m inlovchi ijtim oiy hodisadir.
Sog'lom turm ush tarzi — inson turm ash sharoitlarini faol o'zlashtirish
usuli b o'lib, kun tartibiga rioya qilish, faol harakat asosida organizm ni
chiniqtirish, sport bilan sh ug'ullanish, to 'la va sifatli ovqatlanish,
ovqatlanishning gigiyenik qoidalariga rioya qilish, m uloqot va ekologik
m adaniyatga erishish, um u m in so n iy va milliy qadriyatlar asosida
m a’naviy tarbiya olish, zararli o d atlardan o'zini tu ta bilish dem akdir.
Sog'lom turm ush tarzini shakllantirish p redm etining m aqsadi va
vazifalari:
4 4
shaxs h ayoti va salom atligiga salbiy t a ’sir ko 'rsatu v ch i om illarni
b a rta ra f etish borasidagi n a z ariy bilim va a m a liy k o ‘nikm alarn]
o ‘zlashtirishga erishish;
— kun tartib ig a q a t’iy am al qilish;
— m u n ta z am ravishda ch iniqib borish, faol jism o n iy xarakatni
tashkil etish h a m d a sport bilan d oim iy sh u g'ullanishga erishish;
— t o ‘g ‘ri o v q a tla n is h q o id a la rin in g m o h iy a ti va a h a m iy a ti
to 'g 'risid a g i m a ’lu m o tlarn i pu xta o ‘zlashtirish va u la rd a n am aliy
faoliyatda foydalanish;
— shaxsiy salo m atlik n i saq lashga n isb atan m a s’u liy atn i qaro i
to ptirish;
— a tro f-m u h itn i m uhofaza qilish, ekologik m ad an iy at qoidalariga
ega bo 'lish ;
— turli xildagi jaro h atlan ish va baxtsiz hodisalarning oldini. olish
layoqatiga ega bo'lish;
— salbiy odatlarni o'zlashtirish (tam aki chekish, narkotik m oddalar
va spirtli ichim liklar iste’mol qilish)ga rag'batning yuzaga kelm asligini
t a ’m inlash;
— jin s sifatida to 'g 'ri tarbiyalanish, shaxsiy gigiyena qo id alarid an
x ab ard o r b o 'lish va ularga o g 'ish m ay am al qilish;
— o 'z id a yuksak axloqiy sifatlar, kuchli va m ustahk am irodani
hosil qilishga erishish, shuningdek, psixogigiyena talab lariga am al
qilish;
— hayo tnin g um um iy falsafasi — tu rm u sh m u am m o larig a qarshi
kurasha olish, m illiy istiqlol g'oyasi va m afkura tam o yillariga zid
b o 'lg an aqidalarga qarshi im m u n itetn i hosil qilish y o 'lid a nazariy va
am aliy faoliyatni tashkil etish va hokazo lard an iboratdir.
Y angi jam iyatn ing zam onaviy tarbiya konsepsiyasi inson shaxsini,
y a ’ni, barkam ol, yetuk, qo'yilgan m aqsadga erkin va o 'z kuchi bilan
erish a o lad ig a n yo sh larn i sh a k lla n tirish g a q a ra tilg a n d ir. Bu, bir
to m o n d a n , shaxsning xar to m o n lam a u y g 'u n rivojlanishini, ikkinchi
to m o n d a n , uning b u tu n rivojlanishi ja ra y o n id a ruhiy, jism o n iy ,
m a ’naviy sog 'lom o 'sishini t a ’m inlashni o 'z ichiga oladi.
Inson hayoti, sog'lig'i eng k atta ijtim oiy boylikdir. Bu — oila,
m aktab va inson tarbiyasi, kam oloti bilan shu g'u llanuvchi m askanlar
oldiga so g'lom tu rm u sh tarzin i shakllantirish m asalasini k o 'n d a la n g
qo'yad i. M illat sog'lig'i h am , tabiiy ravishda, so g'lom tu rm u sh tarzi
orqali hal etiladi.
4 5
Respublika Prezidenti I.A. Karim ov alohida e ’tibor berib ta ’kidlaga-
nidek: «Xalq sog‘lig‘ini m ustahkam lash m uhim vazifalardan biridir,
yosh avlodning sog‘lig‘i haqida qayg‘urish ham davlat siyosati darajasiga
k o ‘tarilgan. Bular, yosh avlodning sog‘lig‘iga t a ’sir qiluvchi asosiy
om illarni bilishni, o ‘quvchilarda s o g io m tu rm u sh tarzini shakllan-
tirishning m etodologik, psixologik, pedagogik, tibbiy va gigiyenik
asoslarini yaratishni taq ozo etadi».
H a r b ir talab a «salom atlik» tu sh u n ch asi; salom atlik o m illari;
salom atlikni saqlashda organizm ning him oyalanishi; valeologiya fani,
uning tam oyillari va m etodlari to ‘g‘risida bilimlarga ega bo'lishi kerak.
T u rm u sh tarz i in so n yashashi u c h u n z a ru r b o ‘lgan tu rm u sh
sharoitlarini o ‘zlashtirish demak. 0 ‘zlashtirish usuliga qarab uni sog io m
turm ush tarzi va n o so g lo m turm ush tarzi deb ajratish m um kin, ham da
so g io m turm ush tarzini shakllantirishning rivojlanishi, boshqa fanlar
bilan aloqasi, uning m aqsad va vazifalarini o ‘zlashtirish zarur.
«Turm ush tarzi» va « S o g io m tu rm u sh tarzi» tu sh un chalarinin g
mohiyati 0 ‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, Inson xuquqlari
um um jahon Deklaratsiyasi, «Bola xuquqlari to ‘g‘risida»gi Konvensiya,
0 ‘zbekiston Respublikasi P rezid enti I.A. K arim ov asarlari, n utq va
m a ’ruzalarida bayon qilingan s o g io m turm ush tarzini shakllantirishga
o id fikrlar, O 'z b e k isto n R espu b lik asin ing « T a ’lim t o ‘g ‘risida»gi
Q o n u ni, «K adrlar tayyorlash m illiy dasturi», «Jism oniy tarbiya va
s p o rt t o ‘g ‘risida»gi Q o n u n , S h a rq h a m d a O v ru p a o lim la ri va
m utafakkirlarining s o g io m tu rm u sh tarzini shakllantirishga oid fikr
va qarashlarida o ‘z ifodasini topadi.
H ar qanday shaxsning turm ush tarzi kun sayin ro‘y berayotgan voqea-
hodisa va turli o ‘zgarishlaming ta ’siri ostida shakllanadi. T a’kidlash joizki,
o ‘zaro munosabatlarning o ‘zgarayotgani o'quvchilar ruhiyatiga tobora
ko‘proq ta ’sir etmoqda. Natijada ularda o 'z taqdiri, oilasi, jamoasi uchun
zarur bolgan aqliy, hissiy va erkiga oid xatti-harakatlami tanlash m a’suliyati
oshmoqda. Shular natijasida yuzaga keladigan asab kasalliklarining oldini
olish zarur. Buning uchun esa, eng aw alo, shaxsiy va ijtimoiy miqyosda
sogiom turmushni tashkil etish, sogiom turmush tarzini shakllantirishning
asosiy yo'nalishlari va amalga oshirish yo'llarini bilish kerak.
Faol h arakat bilan b o g iiq hayot kechirish, chiniqish, jism oniy
tarbiya va sport bilan shug'ullanish - sog'lom turm ush tarzining m uhim
om illaridir. Insonning s o g io m tu rm u sh kechirishida faol harakat,
y a’ni chiniqish asosiy o 'rin n i egallaydi.
4 6
I.P .P a v lo v jis m o n iy h a ra k a tn in g in so n salo m atlig ig a t a ’sirin
organizm ning tashqi m uhit bilan cham barchas bog'liqligini anglatuvch
k o ‘rin ish , d eb t a ’riflaydi. B u nday b o g 'lan ish va biologik a ’zolai
faoliyatini m arkaziy asab tizim i boshqarib turadi. Jism oniy m ashg'uloi
u yoki bu m usk ullar guruhiga t a ’sir qilm ay, b ir b u tu n hiso blan gar
organizm ga o ‘z t a ’sirini ko‘rsatadi. Ayniqsa, doim iy uzluksiz ravishdE
bajariladigan jism o n iy harakat kishi sog‘lig‘iga yaxshi t a ’sir etadi.
M o d d a a lm a s h in u v y a x s h ila n a d i, o rg a n iz m t o ‘q im a la r i o zic
m o d d a la rn i y a x sh i o 'z la s h tir a d i, p a rc h a la n g a n m o d d a la r esa
o rg an izm d an tez ro q chiqarib tash lan ad i. Y urak chiniqadi va yanada
chidam li b o ‘ladi. Shu sababli faol jism oniy harakatdagi kishilar ruhan
tetik, b a q u w a t, quvnoq va oqko'ngil b o ‘ladilar. Jism oniy m ashqlarni
bajarish natijasida organizm ning him oya vositalari yaxshi rivojlanadi.
Bolalik va o ‘sm irlik davridan boshlangan chiniqish m ash g ‘u lo tlari,
ayniqsa, foydalidir. H a r bir kishida m ustahkam rejim ga am al qilish
o d atin i tarb iy alash zarur. B adantarb iya bilan shu g‘u lla n ish , to za
havoda sayr qilish, sport o ‘yinlarida ishtirok etish, uzoq u m r k o 'rish
va salom atlikni t a ’m inlovchi om illardandir. H ar b ir shaxs m u n tazam
ravishda, m uayyan darajada jism oniy qobiliyatga m os keluvchi jism oniy
h arak atlarn i bajarishga odatlanishi lozim . B ulardan tash q ari, bizning
issiq iqlim sh aro itim izd a a n ’anaviy usullarga qarag and a n o a n ’anaviy
u sullar bilan org anizm n i chiniqtirish m aqsadga m uvofiq hisoblanadi.
Y a ’ni, tu rli xil oyoq vannalari, tuzli ham d a toshli y o ‘lak ch alard a
yurish, sh u n ingd ek , uyqudan oldin va keyin och iq havoda sayr qilish
singari ch in iqtirish usullari organizm im m un tizim ining faoliyatini
kuchaytiradi.
Faol h a rak atn in g organizm ga ko ‘rsatadigan t a ’sirini quyidagicha
ifodalash m um kin:
— y u ra k -q o n -to m ir funksiyasi faollashadi;
— nafas olish yaxshilanadi;
— s u y a k la r m u s t a h k a m l a n i b , m u s k u l l a r k u c h li b o 'l a d i ,
b o ‘g ‘inlarn in g harakatchanligi ortadi;
— ovqatning yaxshi hazm b o 'lish i t a ’m inlanadi;
— ayirish o rg anlarin ing faoliyati yaxshilanadi;
— asab tizim i m ustahkam lanadi. B ular esa m arkaziy asab tizim id a
b o ‘ladigan q o ‘zg‘alish ho disalarinin g m u v o zan atin i b ir m e ’y o rd a
saqlashda k atta aham iyatga ega;
4 7
— inson psixologiyasiga ijobiy t a ’sir ko'rsatadi;
— q a d d i-q o m a tn in g t o ‘g ‘ri sh a k lla n ish ig a y o rd am b e ra d i va
hokazolar.
Organizm ni m ustahkam lash va chiniqtirish uch u n tabiatning tabiiy
k uchlaridan — quyosh, havo va suvdan foydalanishga, insonning
sog‘lom turm ush kechirishidajism oniy tarbiyaning ahamiyatiga alohida
e ’tibor berish, o ‘quvchilarda shu tu sh u n ch alarn i shakllantirish zarur.
K un tartibiga am al qilish sog‘lom turm ush tarzining asosidir.
K un tartibi — insonning dunyoga kelgan kunidan boshlab am alda
bo lu v ch i doimiy jarayon sanalib, shaxsning turli m azm undagi faoliyati
— m eh n at qilish, dam olish, ovqatlanish, sport bilan shug‘ullanish va
hokazolarning m uayyan vaqtda, tartib bilan, ketm a-ket bajarilishidir.
Tabiiyki, kun tartibi barcha uchun bir xil bo‘la olm aydi va u shaxsning
yoshi, sog‘lig‘i, ish qobiliyati va m aishiy tu rm u sh sharoitiga muvofiq
tuziladi, bu nda um um iy talablarga: kun tartibini ishlab chiqishda
am aliy m eh n at bilan jism oniy m e h n a tn in g to 'g 'r i taqsim lanishi,
m ehn atn ing dam olish bilan o ‘z vaqtida alm ashtirilishi, h ar kuni
m uayyan tarzda ovqatlanish, m a’lum vaqtda uyquga yotish va barvaqt
uyqudan uyg'onishga odatlanish, ochiq havoda sayr etish kabilar
kiradi. Insonning s o g io m yohud n o s o g io m turm u sh tarzi ham kun
tartibining to 'g 'ri yoki n o to 'g 'ri uyushtirilishiga b o g iiq .
T o 'g 'ri uyushtirilgan kun tartibi organizm ning h ar tom onlam a:
— to 'g 'ri rivojlanishi;
— irodaning m ustahkam lanishi;
— m ehnat unum dorligi an ch a yuqori b o iib , ishlash qobiliyatining
uzoq vaqt yaxshi saqlanishi;
— kasallanish ning oldini olishda m uhim o ‘rin tutadi.
M aktab o'quvchilari so g lig ln i saqlash maqsadida maktab faoliyatiga,
uning o'quv-tarbiyaviy jarayoniga, o ta-o n a la rg a quyidagi fiziologik-
gigiyenik tavsiyalarni joriy qilish m aqsadga m uvofiqdir:
— kundalik rejimga, ya’ni, kun tartibiga rioya qilish, ju m lad an ,
m aktab va uy sharoitida o ‘quv m ash g'u lotlari yuklam asini tartibga
solish;
— ochiq havoda sayr qilish bilan xordiq chiqarishni keng y o lg a
qo'yish;
— yetarli va o 'z vaqtida ovqatlanishni yo 'lg a qo'yish;
— gigiyenik jih a td a n to 'liq , bir m arom dagi uyqu;
4 8
— aqliy yuklam ani jism o n iy yuklam aga o 'z vaqtida alm ashtirish;
— g ig iy e n ik ta la b la r g a ja v o b b e ra d ig a n h o ld a fa o liy a tla rn i
alm ashtirib turish;
— m ustaqil faoliyat bilan shu g ‘ullanish.
Respublika b oshlang ‘ich va o ‘rta m aktab, akadem ik litsey va kasb-
hu nar kollejlarida haftalik o ‘quv yuklam asini belgilashda 0 ‘zbekiston
Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi bilan kelishilgan holda, m ahalliy
xalq t a ’lim i boshqarm asi zim m asiga quyidagi nazorat vazifalarining
yuklatilishi n azard a tu tilishi lozim:
— d a rs la rn in g g ig iy e n ik jih a td a n t o 'g 'r i ta sh k il q ilin ish i va
o'tkazilishi;
— dars va tanafifuslar davom iyligining talabga mosligi;
— o'qu v yili davom ida o 'tkaziladigan t a ’til m uddatlari va vaqtining
m aqbulligi;
— kun va h a fta d a v o m id a o 'tk a z ila d ig a n d a rs m iq d o rin in g
m e ’yorida bo'lish i;
— o 'q u v x o n a la r i b o la la r va o 's m ir la r n in g a n tr o p o m e tr ik
k o 'rs a tk ic h la rin i o 'lc h a s h u c h u n lo zim b o 'lg a n jih o z la r b ila n
ta ’m inlanishini uyushtirish;
— ovqatlanish va oshxona bloklari, oziq-ovqat mahsulotlarini saqlash,
ularning sifati ham d a kaloriyasi ustidan joriy nazoratni tashkil etish;
— um um iy t a ’lim m aktablari, akadem ik litsev, kollejlarda sanitariya-
epidem iologiya tartibiga rioya qilish va sanitariya-gigiyena talablarini
bajarish, xonalar yorug'ligini t a ’m inlash, vaqti-vaqti bilan sham ollatib
turish h am d a m aktab m ebellarini to 'g 'ri tan lash ni jo riy etish kabilar.
Insonning sog 'lom tu rm u sh kechirishida, a w a lo , kun tartib in i
oqilona rejalashtirish va u nga d oim o rioya qilishning aham iyati k atta
bo 'lib, kun tartibi — aqliy ish va ta n a harakatin in g optim al birligi va
m e’yoriy ko'rsatkichi, kundalik rejim, uning fiziologik asoslari m uhim
o 'rin tutad i.
Sog'lom tu rm u sh tarzining o m illarid an biri — to 'g 'ri ovqatlanish
hisoblanib, u inson salom atligini saqlashda m uhim aham iyatga ega.
O v q a tla n ish g ig iy en asi — b o la la r o rg a n iz m in in g o z iq -o v q a t
m ahsulotlariga, vitam inlarga, m ikroelem entlarg a bo'lgan ehtiyoji,
ovqatdan zaharlan ish va uning oldini olish yo'llari, ovqatlanishning
b u zilish i, o rtiq c h a v a z n n in g sa lo m a tlik k a t a ’siri — o v q a tla n ish
m adaniyatiga ega b o 'lish n in g asosidir.
4 9
T a ’lim -tarbiya jaray on id a aqliy va jism oniy m e h n a tn i gigiyenik
talab lar asosida t o ‘g ‘ri rejalashtirish — dam olishni to 'g 'r i tashkil
etish, uyqu gigiyenasiga rioya etish, bola uyqusining buzilishi va
uyqusizlikning oldini olish, bolalar harakat rejim i va salom atligiga
e ’tib o r b e ris h , o 'q u v is h la ri g ig iy e n a si — c h a r c h a s h v a o 't a
charch ash nin g oldini olish kabi m asalalarga e ’tib o r qaratiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |