Valeologiya asoslari

Irsiyat va salomatlik. 
Bolaning rivojlanishi hom iladorlik davridan, 
jin s i va b io lo g ik fo n d i a n iq la n is h id a n b o s h la n a d i, b iro q b o la
org an izm id a m avjud b o 'lg an genetik 
irsiy belgilar aniq ijtim oiy 
m u h itd a am alga oshiriladi.
B olaning biologik fondi keyinchalik tu rli xil o m illar t a ’sirida 
o'zgartirilishi mumkin. Muhit va irsiyat o'zaro munosabatlarining xususiyati 
har bir yoshda maxsus xususiyatlarga ega b o'lad i, bu holatni o'quv- 
tarbiyaviy ishni to 'g 'ri tashkil qilishda, albatta, hisobga olish kerak.
O rganizm ning b ir n ech a avlodlarda o'xshash belgilarni takrorlash 
va m a ’lum m uhit sharoitida individual rivojlanishning o'ziga xos 
xususiyatini ta ’minlash xossasi irsiyat deb ataladi. O ta-onalar va keyingi 
avlodlar irsiyat tufayli to'qim alarning kimyoviy tarkibidagi o'xshashlikni, 
m o d d a alm ashinuvi, fiziologik bo g 'lan ish lar, biologik belgilar va 
boshqa hususiyatlarni belgilovchi o'xshash biosintezga ega bo'ladilar. 
U ning konservativligi o'zgaruvchanlikning o 'zig a xos maxsus belgisi 
hisoblanadi, y a’ni irsiyat natijasida o'zgarishlarga yo'l qo'yilm aydi, 
ajdo dlar va avlodlarning o'xshashlik belgilarini saqlab qolinadi.
O 'zgaruvchanlik bu — m a’lum darajada irsiyatga q aram a-q arshi 
hodisa b o 'lib , h ar qanday avlod alohida vakillarining bir-b irid an , 
o ta-o n a sid a n nim asi b ilandir farq qilishida n am oyon bo'ladi. Bu 
shuning uch un sodir bo'ladiki, h ar bir organizm ning xususiyat va 
belgilari ikki m urakkab sababning natijalaridir: tash qi m u h itn in g
m uayyan shartlari haqidagi irsiy m a ’lum ot va bu m a ’lum o t, o 'z
navbatida, irsiy kelib chiqish h am d a uning paydo bo 'lish turlariga 
t a ’sir ko'rsatishi m um kin.
T ibbiy genetika organizm ning q ato r patologik holatlarining irsiy
4 2

---

tu rg ‘u n belgilar (organizm ning an tig e n xossalari) bilan b o g ‘lanishini 
aniqlaydi.
O rganizm irsiy om illari (genlari) to 'p la m i 
genotip 
deb ataladi. 
Organizm genotipning tashqi m uhit sharoiti bilan o ‘zaro t a ’siri natijasi 
hisoblangan b arc h a belgi va hossalar yig‘indisi fen o tip deb ataladi. 
Shuning u c h u n h a m bir xil gen o tip g a ega org an izm lar bir-biridan 
farq qilishi m um kin, reaksiya n o rm asi deb ataluvchi genotipning 
fenotipik n am oy o n b o ‘lishi o ‘zgarishi m um kin.