Ва ўрта махсус таълим вазирлиги

8.2. Синапсларнинг тузилиши ва функцияси
Синапслар нерв толасида ҳужайралараро сигнал узатишни таъминловчи махсус контактлар ҳисобланади. Синапсларда пресинаптик, постсинаптик мембраналар ва синапс тирқиши фарқланади ( расм. 8.2.1). Синапслар, биринчидан, қандай ҳужайралараро жойлашиш ўрнига кўра таснифланади. Масалан, нерв аксони ва нерв ҳужайраси танаси, яъни сома ўртасида жойлашган синапслар аксон-сома синапслари, аксон ва дендрит ўртасида жойлашган синапслар эса аксон-дендрит синапслари деб аталади (расм 8.2.2). Шунга ўхшаш, иккита аксонни боғлаб турувчи аксон-аксон синапслар ва иккита дендритни боғловчи дендрит-дендрит синапслар мавжуд. Иккинчидан, қўзғатувчи ва тормозловчи хусусиятига кўра ва ниҳоят, учинчидан, сигнални узатиш характерига кўра таснифланади. Электр синапслар дейилганда сигналларни электр токи асосида узатувчи синапслар тушунилади. Сигнал узатиш трансмиттер ёки физиологик фаол моддалар, яъни медиаторлар ёрдамида узатилса, улар кимёвий синапслар дейилади.

Мияда баъзан алоҳидаланган якка синапслар учрайди. Одатда эса, бир неча синапслар йиғилиб, гуруҳланган ҳолатдаги синапс боғланишни таъминлайди. Бундай синапсларга аксон-дендрит синапслар мисол бўлиб, бунда икки ёки бир неча синапслар ёнма-ён жойлашади ва бир йўналишга қаратилган ҳолатда бўлади. Нерв ҳужайралари ўзаро ва мускул, секреция безлари ва бошқа ҳужайралар билан синапслар орқали бирикади. Синапслар ҳаракат потенциали узатилишини таъминлайди. Бу жараён пресинаптик мембранадан нейромедиатор ажралиб синапс оралиғига тушиши ва постсинаптик мембранани қўзғалган ёки тормозланган ҳолатга олиб келиши тарзида кечади. Синапслар тузилиши ва функциясига кўра кимёвий, электр ва аралаш синапсларга бўлинади.

Расм 8.2.2. Синапс боғланишлар типлари (Г.Шеперд, 1987 бўйича).


Кимёвий синапслар асосан умуртқали ҳайвонларда мавжуд бўлиб,бу синапсларда ҳаракат потенциали кечикиши 0,3 мс ни ташкил этади ва бу вақт давомида пресинаптик мембранада жойлашган пуфакчалардан синапс тирқишига ацетилхолин, адреналин, дофамин, серотонин, гистамин, глицин каби медиаторлар диффузияланиб постсинаптик мембранага бориши ҳамда рецептор билан бирикиши амалга ошиб, сўнгра постсинаптик потенциал вужудга келади (расм 8.2.3).