Ва ўрта махсус таълим вазирлиги

4.4. Cтационар ҳолатларнинг барқарорлиги ва биологик триггерлар

Термодинамик тизим параметрлари (V, р, T ва бошқалар ) муҳит билан ўзаро таъсирлашишда вақт давомида ўзгармаса, тизим ҳолати стационар ҳолат дейилади.

Термодинамик нуқтаи назардан тирик ҳужайра очиқ тизимдир ва унинг нормал фаолияти тизимдаги стационар ҳолат барқарорлик мувозанат кўрсаткичига боғлиқдир. Пригожин теоремаси: ташқи параметрларнинг ўзгармаслик ҳолида, стационар ҳолатда энтропия ҳосил қилиш тезлиги минимал катталикка интилади.
Ушбу теоремага асосан, стационар ҳолатда энтропия ўсиш тезлиги, яъни энтропиянинг вақтга нисбатан олинган функцияси (dSi/dt) қайтмас жараёнлар боришига боғлиқ. Бунда энергетик мувозанат йиғиндиси икки қарама-қарши оқим: мусбат энтропия (ҳужайрадан ташқи муҳитга йўналган) ва манфий энтропия (ташқи муҳитдан ҳужайрага йўналган) қиймати билан тавсифланади.
Тизимнинг барқарор ҳолатда бўлиши, яъни ҳужайра нормал ишлаши учун ушбу икки оқим ўртасида мувозанат таъминланиши лозим. Ўз-ўзини бошқарувчи жараёнларнинг бузилиши юқоридаги мувозанат ҳолатини издан чиқаради, оқибатда тизим ҳалокатга учрайди. Термодинамик тизимнинг қўзғалган ҳолатдан барқарор ҳолатга ўта олиш характери стационар ҳолат барқарорлиги критерийси ҳисобланади. Биологик тизимларда бир неча барқарор стационар ҳолатлар бир вақтнинг ўзида мавжуд бўлади. Тизимда стационар ҳолатларга ўтишда кесишиш нуқтаси бифуркация нуқтаси деб аталади. Бир неча барқарор стационар ҳолатга эга ва улар ўртасида беқарор нуқта орқали ўтиш имконияти мавжуд бўлган тизим триггер тизим деб номланади.
Триггер ўтишнинг бир неча йўллари мавжуд. Кимёвий реакцияларда реагент концентрацияси оширилганда тизимдаги триггер ўтиш ҳолатини куч ёки махсус ўтиш усули деб аталади.
Агар тизим триггер ўтишида фазали портрет деформацияси кузатилиб, бунда х- ўзгарувчи эмас, балки тизим параметрлари ўзгарса ва фақат битта стационар ҳолат мавжудлиги тизимига ўтилса, бундай кўриниш - триггер ўтишнинг махсус бўлмаган ёки параметрик усули деб номланади. Триггер ўтишлар тизимдаги барқарор стационар ҳолатлар ва улар ўртасидаги ўтишлар имкони бўлган биологик жараёнларнинг моделларини тузишда қулайлик яратади.