Ва ўрта махсус таълим вазирлиги

IIi БИОЛОГИК ЖАРАЁНЛАР КИНЕТИКАСИ
3.1. Кимёвий кинетика асослари

Кимёвий кинетика кимёвий жараёнлар кечишини белгиловчи қонуниятларни ва уларнинг механизмини ўрганади. Тирик организмларда кечадиган кўпгина жараёнлар кимёвий реакциялар асосида амалга ошади. Ҳужайра ва тўқималарда моддалар алмашинувининг тезлиги ҳаётий жараёнларнинг нормал кечиши ва бошқарилишида муҳим аҳамиятга эга.

Моддалар алмашинуви жараёни асосида чизиқли, тармоқли ва циклик реакциялар ётади. Бу организмни ички ва ташқи шароит ўзгаришларига мослашиш ва барча жараёнларнинг боғлиқлигини таъминлайди. Организмда умумий реакция турида қатнашмайдиган бирорта ҳам модда йўқ. Улар ҳар хил кимёвий ўзгаришларга учрайди ва модда алмашинувини охирги маҳсулотига айланади. Кимёвий реакциялар ҳар хил самарадорликка эга бўлади. Моддаларнинг миқдори ҳар хил реакцияларнинг йўналишини ҳамда уларнинг қандай суръатда кечишини белгилайди.
Биофизиканинг кимёвий кинетика бўлимида юқорида келтирилган тирик организмларда кечувчи кимёвий реакциялар кечишининг умумий физик қонуниятлари ўрганилади. Бунда айниқса кимёвий реакцияларнинг тезлиги ва унга таъсир этувчи омиллар чуқур ўрганилади. Чунки организмда кечувчи кимёвий реакцияларнинг тезлиги махсулот ҳосил бўлиш тезлиги қийматини ҳам ифодалайди. Тирик организмда кечадиган кимёвий жараёнларнинг қандай тезликда ва қандай кимёвий, физик қонуниятлар асосида амалга ошишини ўрганиш муҳим биологик аҳамиятга эга тушунча ҳисобланади.
Кинетикада кимёвий реакциялар биринчи, иккинчи, учинчи, нолинчи ва каср тартибли реакцияларга бўлинади. Реакция тартиби реакция тезлигини ифодаловчи тенгламадаги реагентлар концентрацияси даражаларининг йиғиндисидан иборат катталик ҳисобланади. Агар реакция тезлиги реакцияга киришувчи битта модданинг концентрациясига боғлиқ бўлса, v = dP/dt = k[A]¹, бу реакция биринчи тартибдаги реакция деб аталади. dP/dt = k[A]² бўлса, яъни тезлиги реакцияга киришадиган икки модда концентрацияларининг кўпайтмасига пропорционал бўладиган реакция иккинчи тартибдаги реакция дейилади ва реакция иккинчи тартиб кинетика асосида боради. Кинетик тенгламада концентрация кўрсатилмаган бўлса, яъни тезлиги реакцияга киришувчи моддалар концентрациясига боғлиқ бўлмайдиган реакция нолинчи тартиб реакция деб аталади ва dP/dt = k ⁰ кўринишида ифодаланади
Реакцияда иштирок этувчи моддалар концентрациялари ҳажм бирлигидаги модда миқдорини ифодалайди ва моль/л билан ўлчанади. Реакция тезлиги эса, реакцияга киришувчи модда концентрациясининг вақт бирлиги давомида ўзгаришлари билан белгиланади. Реакцияга киришувчи бошланғич моддалар концентрацияси тўғри реакцияда вақт давомида камайиб борувчи қийматга, ҳосил бўлувчи моддалар концентрацияси ортиб борувчи қийматга эга бўлади.
Кимёвий реакцияда ҳақиқий ва ўртача тезлик қийматлари фарқланади. Агар модда концентрациясининг чексиз қисқа вақт dt давомида ўзгарган чексиз кичик миқдорини dC билан белгиласак, унда реакциянинг ҳақиқий тезлиги қуйидагича ифодаланади: