Va O‘Rta maxsus ta’lim vaziRligi

Birinchi bob
.
madaniyatning ijtimOiy mOhiyati
Jahon tarixiga murojaat qiladigan bo‘lsak, madaniy merosga munosabat 
doimo ziddiyatli bo‘lganligini ko‘rishimiz mumkin. Avvalo shuni ta’kidlamoq 
lozimki, turli ijtimoiy guruhlar paydo bo‘lishi bilan madaniy merosga 
nisbatan ularning manfaatini ifoda etuvchi munosabat shakllangan. Buning 
natijasi o‘laroq madaniy meros ma’lum bir ijtimoiy guruh, sinf manfaatlari, 
qiziqishlaridan kelib chiqib baholanadigan bo‘ldi. Bunday baholashning oqibati 
o‘laroq ko‘plab tarixiy obidalar, yodgorliklar, san’at asarlari, ilmiy manbalar 
aksariyat hollarda ijtimoiy guruhlar manfaatiga zid hodisalar sifatida yo‘q 
qilindi. Bunday fojiaviy hollar, ziddiyatlar kurashga, inqilobga aylanib ketgan 
davrlarda, ayniqsa, ko‘plab sodir bo‘ldi.
Tarixiy madaniyat merosga diniy munosabat, ya’ni diniy aqidalarga mos 
kelish-kelmasligidan kelib chiqqan holda bo‘ladigan munosabat shaklini ham 
yaratadi. Dinlarning yuzaga kelishi, rivojlanishi nuqtai nazaridan madaniyat 
tarixini shartli ravishda, jahon dinlari — zardushtiylik
1 
, buddizm, xristianlik, 
islom yuzaga kelguncha va undan keyingi davrlarga bo‘lish mumkin. Birinchi 
davrda insoniyat erishgan yutuqlar deyarli yo‘qolib ketgan. Negaki, yuqoridagi 
jahon dinlari o‘z hukmronligini o‘rnatish yo‘lida xalqlarning tarixiy va madaniy 
yodgorliklarini majusiy hodisalar sifatida yo‘q qildi. Zero, madaniy an’analari 
saqlanib qolgan xalqni bo‘ysundirish, e’tiqodini o‘zgartirish mumkin emas 
edi.
Shuningdek, bu jahon dinlari uzoq vaqt o‘zaro kurash olib bordi. Bu 
dinlarning hududiy barqarorligi yuzaga kelguncha bir necha yuz yillar o‘tdi 
va ko‘plab madaniyat durdonalari izsiz yo‘qolib ketdi.
Xalqimiz tarixiga murojaat etadigan bo‘lsak ham, bunday fojiali hodisalar 
ko‘plab ro‘y berganligini, mustamlakachilik siyosati, qirg‘inbarot urushlar 
oqibatida, diniy yoki sinfiy nuqtai nazardan baho lash natijasida betakror 
madaniy merosimizdan judo bo‘lganligimizni kuzatish mumkin.
Madaniyatimiz, milliy merosimizga yetkazilgan zarar haqida gap ketar 
ekan, bir narsaga alohida to‘xtalish lozim. Ma’lumki, chorizm yurtimizni 
bosib olganidan so‘ng xalqimizni tom ma’noda talash yo‘lidan bordi va 
madaniyatimizga o‘rnini aslo va hech qachon qoplab bo‘lolmaydigan zarar 
etkazdi: ming-minglab osori-atiqalarimiz yo‘q qilindi, Rossiyaga tashib ketildi 
yoki boshqa mamlakatlarga sotib yuborildi. Afsuski, bu jarayon Oktyabr 
to‘ntarishidan so‘ng ham to‘xtovsiz davom etdi. Afrosiyob, Tuproqqal’a, 
Sopollitepa, Qoratepa, Zartepa, Varaxsha va boshqa yodgorliklardan topilgan, 
ba’zan ochiq, ko‘pincha yashirin ravishda yurtimizdan olib chiqib ketilgan, 
bugungi kunda Moskva, Sankt-Peterburg muzeylarining noyob eksponatlariga 
aylangan nodir qo‘lyozmalar, arxiv xujjatlari, xalqimiz turmushidan hikoya 
qiluvchi, ham tarixiy, ham madaniy qimmatga ega bo‘lgan turli xil jihozlar va 
idishlar, antik davr madaniyatiga oid haykalchalar, san’at asarlari va boshqa 

---

20
madaniyatshunOslik asOslaRi
shu kabi qimmatbaho topilmalar bunga misol bo‘la oladi.
Mustaqillik tufayli milliy qadriyatlarimizni talon-taroj qilishga chek qo‘yildi. 
Bugungi kunda esa respublikamiz Prezidenti I. A. Karimov o‘rinli ta’kidlaganidek, 
nafaqat mavjud noyob tarixiy yodgorliklarni, osori-atiqalarni asrab-avaylash, 
balki o‘zbek xalqi yaratgan va milliy boylik bo‘lgan san’at asarlarini izlab topish, 
ularni O‘zbekistonga qaytarish ma’naviyat dasturimizning muhim bo‘lagini 
tashkil etmog‘i lozim.
1
Oktyabr to‘ntarishidan keyingi davr madaniyatimiz rivojlanishi boshqa bir 
jihatdan ham g‘oyat tahlikali va fojiaviy bo‘lganligini ko‘rish mumkin. Chunki bu 
davrda madaniyatga sinfiy nuqtai nazardan qarash ustuvor bo‘lib keldi. Oktyabr 
to‘ntarishidan keyin yuzaga kelgan, o‘tmish madaniyatiga tayanmagan, uni 
butunlay yo‘q qilgan holda yangi proletar madaniyatini yaratish shiori bilan 
chiqqan «Proletkult» tashkilotining faoliyati g‘oyat salbiy bo‘ldi. Garchand 
rasmiy bolshevik doiralari, ularning yo‘lboshchisi tomonidan proletkultchilik 
harakati qoralangan bo‘lsa-da, madaniy merosga sinfiy munosabatning 
saqlanib qolganligi oqibatida, unga «oqmi-qora» ruhida qarash o‘zining 
mudhish basharasini namoyon qildi.
Buning oqibatida, birinchidan, me’morchilik majmualaridan tortib 
noyob qo‘lyozmalargacha ko‘pgina madaniyat yodgorliklari sinfiy zararli 
hodisalar sifatida yo‘q qilindi. Ikkinchidan, madaniyatning ko‘plab qatlamlari 
g‘oyaviy-siyosiy «zararli» deb e’lon qilindi, ularni o‘rganish taqiqlandi. Shunisi 
achinarliki, madaniyatga bunday munosabat yaqin-yaqingacha saqlanib keldi. 
Uchinchidan, yuqoridagilar yetmaganidek, Oktyabr to‘ntarishigacha shakllanib 
ulgurgan, o‘tmish yutuqlarini kelajak avlodlar sari eltuvchi va milliy-madaniy 
rivojlanishda bog‘lovchi xalqa sifatida xizmat qilishi mumkin bo‘lgan ijodkor 
ziyolilarimizning atoqli namoyandalari Fitrat, Cho‘lpon, A. Qodiriy, Usmon 
Nosirlarning qismati g‘oyat fojiali bo‘lganligini eslash kifoyadir.
Ana shu hodisalarning natijasi o‘laroq madaniyatdagi vorislik jarayonida 
ma’lum uzilish sodir bo‘ldi. Madaniy merosimizdan uzilishimizga asrlar 
davomida foydalanib kelingan, madaniy merosimizning ajoyib namunalari 
yaratilgan arab yozuvidan voz kechganligimiz, umuman imlomizning bir necha 
marta o‘zgartirilishi ham sabab bo‘ldi, albatta.
Prezidentimiz haqli ravishda ta’kidlaganidek, Markaziy Osiyo tarixida 
siyosiy aql-idrok bilan ma’naviy jasoratni, diniy dunyoqarash bilan qomusiy 
bilimdonlikni o‘zida mujassam etgan buyuk arboblar ko‘p bo‘lgan. Imom 
1
Zardushtiylik Turon va eronda shakllangan hamda jahonning ko‘pgina mamlakatlarida 
tarqalgan birinchi jahon dini bo‘lib, unga e’tiqod qiluvchilarni islomga e’tiqod qilgan xalqlar 
quvg‘in ostiga oladilar va shu tariqa milodning minginchi yillariga kelib zardushtiylik deyarli 
barham topdi.

---

21