Va inregrasiy

2.Ta’limning asosiy qonun va qonuniyatlari tavsifi
Ta’limda dialektikaning umumiy qonunlari va ta’limning maxsus qonunlari o`z ifodasini topadi. Dialektikaning umumiy qonunlariga: qarama-qarshiliklar kurashi va birligi qonuni, miqdor o`zgarishini sifat o`zgarishiga o`tishi qonuni, inkorni inkor qonuni. Bu qonunlar ta’lim jarayonida qanday namoyon bo`ladi ? Ta’lim jarayonida qarama -qarshiliklar kurashi va birligi qonuni amal qiladi. Iqtisodiy, siyosiy, madaniy hayotdagi o`zgarishlar bizning mamlakatimizda ijtimoy qadriyatlarni va holatlarni o`zgartirishga olib keldi, oldinlari qoralangan shaxsiy
sifatlarni shakllantirilishini (tadbirkorlik, ishbilarmonlik, tavakkalchilik) taqozo etdi. Bu birinchi navbatda ta’lim jarayoni, uning mazmunini hamda texnologiyasini o`zgartirishni talab etdi.
Ta’lim jarayonida miqdor ko`payishi sifat o`zgarishiga o`tishi qonuni amal
qiladi. Barcha integrativ shaxsiy sifatlar tavsifi (ishonch, motivlar, ehtiyoj, qadriyatlar, faoliyatning individual stili, ko`nikma va malaka) miqdor o`zgarishlarining ko`payishi natijasini ifodalaydi. Miqdorning sifatga o`tishi inkorni inkor qonuni mexanizmi bo`yicha amalga
oshadi. Ta’limda dialektikaning umumiy qonunlaridan tashqari maxsus pedagogik qonunlar ham amal qiladi. Ta’lim nazariyasi tarixida ko`plab olimlar pedagogik qonunlarni shakllantirishga urinib ko`rganlar. Masalan, I. G. Pestalotsi ta’limni quyidagi qonunini shakllantirgan: jonsiz mavhum narsadan aniq tasavvurlarga, ulardan aniq tushunchalarga o`tish qonuni. A.V.Xutorskiy quyidagi qonunlarni tavsiya etadi. Ta’lim maqsadi, mazmuni, shakl va metodlarini ijtimoiy bog`liqligi qonuni. Ijtimoiy tuzum va ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar ta’lim jarayonining asosiy komponentlariga: uning maqsadiga, mazmuniga, metodlariga, tashkil etish
shakllariga ta’sir qiladi. Masalan, XX asr oxirlaridagi demokratik o`zgarishlar mamlakatda ta’lim tizimida o`zgarishlarni taqozo etdi.
Ta’lim muhiti va o`quvchining ijodiy o`z-o`zini namoyon qilishi o`rtasidagi
aloqadorlik qonuni. Inson o`zining ma’naviy va tabiiy mohiyatiga ko`ra ijodkorhisoblanadi. O`quvchining ijodiy imkoniyatlarini, potentsialini amalga oshirish darajasi ta’lim jarayoni sharoitiga, vosita va texnologiyasiga bog`liq. Ta’lim, tarbiya va rivojlanishni aloqadorligi qonuni. Ta’limga yo`naltirilgan har qanday faoliyat o`quvchi shaxsiy qobiliyatlarini rivojlantirib, umuminsoniy vaaxloqiy fazilat hamda sifatlarini shakllantiradi. Ta’lim natijasini o`quvchilarni ta’limiy faoliyatiga bog`liqligi qonuni. Ta’lim natijasi birinchi navbatda o`quvchining o`zini faolligiga hamda ta’lim jarayonida qo`llanilgan metod, vosita, shakl va texnologiyalarga bog`liq. Ta’limiy jarayonni yagonaligi va bir butunligi qonuni. Ushbu qonun ta’lim jarayonining barcha elementlari (maqsad, mazmun, metod, shakl, natija) orasidagi ichki kelishuv zarurligini ifodalaydi. Yuqorida ta’kidlanganidek, ta’lim qonuniyatlari aniq sharoitlarda takrorlanuvchi, o`zaro aloqador, umumiy, obektiv aloqadorliklarni ifodalaydi.
Nazariyachilar va amaliyotchilar tomonidan ko`p miqdordagi didaktik qonuniyatlar mavjudligi aniqlangan. Masalan, rus didakshunos olimi I. P. Podlasiy fikricha, 70 dan ortiq ta’lim qonuniyatlari mavjud.
Ta’lim qonuniyatlari klassifikatsiyasini ko`rib chiqaylik.
Qonuniyatlar umumiy va xususiy turlarga bo`linadi. Umumiy qonuniyatlar har qanday ta’limiy jarayonga tegishli bo`lib, ta’lim tizimini butunligicha qamrab oladi. Umumiy qonuniyatlarga quyidagilar kiradi:
• Ta’lim maqsadi qonuniyati. Ta’lim maqsadi:
a) jamiyatni rivojlanish tezligi va darajasiga;
b) jamiyatimkoniyatlari va ehtiyojlariga;
d) pedagogika fani va amaliyotining imkoniyatlariva rivojlanish darajasiga bog`liq.
• Ta’lim mazmuni qonuniyati.Ta’lim mazmuni:
a)jamiyat ehtiyoji va ta’lim maqsadiga;
b) ijtimoiy va ilmiy-texnik taraqqiyot tempiga;
d) o`quvchilarni yosh imkoniyatlariga;
e) ta’lim nazariyasi va amaliyotining rivojlanganlik darajasiga;
f) o`quv muassasasining moddiy-texnik va iqtisodiy imkoniyatlariga bog`liq.
• Ta’lim sifati qonuniyati. Ta’limning har bir yangi bosqichi samaradorligi:
a) oldingi bosqich mahsuldorligi va undagi erishilgan natijalarga;
b) o`rganiladigan material xarakteri va hajmiga;
d) o`quvchilarga tashkiliy-pedagogik ta’sir etishga;
e) o`quvchilarning o`qiganligiga;
f) ta’lim vaqtiga bog`liq.
• Ta’lim metodlari qonuniyatlari. Didaktik metodlar samaradorligi: a) bilim va malakalarni qo`llash metodlariga;
b) ta’lim maqsadiga;
d) ta’lim mazmuniga;
e) o`quvchilarni yoshiga;
f) o`quvchilarni o`quv imkoniyatlariga;
g) moddiy-texnik ta’minotga;
h) o`quvjarayonining tashkil etilishiga bog`liq.
• Ta’limni boshqarish qonuniyati.
Ta’lim samaradorligi: a) ta’lim tizimidagi teskari aloqaning intensivligiga;
b) tuzatuvchi ta’sirlarning asosliligiga bog`liq.
• Ta’limni stimullashtirish qonuniyati. Ta’lim samaradorligi:
a) ta’limning ichki stimul va motivlariga;
b) tashqi (ijtimoiy, iqtisodiy, pedagogik) stimullarga bog`liq.
Xususiy qonuniyatlar ta’lim tizimining alohida tomonlariga taalluqli.
Zamonaviy pedagogika fanida ta’lim jarayonining ko`plab xususiy qonuniyatlari mavjudligi aniqlangan. Ta’limning xususiy qonuniyatlariga quyidagilar kiradi:
– didaktik (ta’lim natijasi o`qituvchining kasb mahoratiga, ta’lim jarayonida qo`llaniladigan metodlarga va vositalarga bog`liq);
– gnoseologik (ta’lim natijasi o`quvchilarni bilish faolligiga, malaka hamda o`qish ehtiyojlariga bog`liq);
– psixologik (ta’lim natijasi o`quvchilarni o`quv imkoniyatlariga, fikrlash qobiliyatlariga, diqqatning holatiga va darajasiga bog`liq;
– sotsiologik (individning rivojlanishi boshqa barcha individlarning
rivojlanganligiga, muhitning intellektual darajasiga, o`qituvchining o`quvchilar bilan muloqot holatlariga bog`liq);
– tashkiliy (ta’lim jarayonining samaradorligi o`quvchilarni bilish faolligini stimullashtirilishiga, bilish qiziqishlarini akllantirilayotganligiga, o`qishga bo`lgan ehtiyojlarini qondirilayotgan ta’limni tashkil etilishiga bog`liq). Yuqoridagi tahlillarga asoslanib, ta’lim jarayonining asosiy qonuniyatlariga quyidagilarni kiritishimiz mumkin:
1. Ta’limni jamiyat ehtiyojiga bog`liqligi qonuniyati.
2. Ta’lim jarayonida ta’limiy, tarbiyaviy, rivojlantiruvchi funkts
iyalarni
aloqadorligi qonuniyati.
3. Ta’lim jarayonida o`qitish va o`qish jarayonlarining birligi qonuniyati.
4. Ta’lim jarayonida mazmunni maqsadga bog`liqligi qonuniyati.
5.Ta’lim jarayonida metod va shaklni mazmun bilan aloqadorligi qonuniyati.
6.Ta’lim samaradorligi o`qituvchi tomonidan qo`llanilgan metodlarga
bog`liqligi qonuniyati.
7.Ta’lim jarayonida o`quvchilarni yosh va individual xususiyatlarini inobatga olinishi qonuniyati.
Ta’lim samaradorligini ta’lim sharoitlariga bog`liqligi qonuniyati.
Ta’lim qonuniyatlari aniq printsiplarda va ulardan kelib chiquvchi ta’lim
qoidalarida o`z ifodasini topadi.