|
4.Buwınnın` tu`rleri.
Buwınnın` qurılısındag`ı dawıslı menen dawıssız seslerdin` ornalasıw ta`rtibine qaray qaraqalpaq tilinde buwınlar ashıq buwın, tuyıq buwın, qamaw buwın bolıp bo`linedi.
Tek bir dawıslıdan ibarat bolg`an yamasa dawıssız sesten baslanıp, dawıslıg`a tamamlanatug`ın buwın ashıq buwın delinedi. Mısalı: a-ta, a-na, ke-le, je-ti, qa-la-g`a so`zlerindegi buwınlardın` ba`ri ashıq buwın. Solay etip ashıq buwın tek bir fonemadan (dawıslıdan) turıwı da, eki fonemadan (dawıssız benen dawıslının` dizbeginen) turıwı da mu`mkin. qaraqalpaq tilinde tek ashıq buwınnın` o`zinen quralg`an so`zler ju`da` az gezlesedi. Mısalı: ma`, de, je, a (tan`laq so`z) usag`an az sandag`ı so`zler ashıq buwınnan turadı. Dawıssız-dawıslıdan ibarat bolg`an eki fonemalı buwınlar ko`p buwınlı so`zlerdin` basında, ortasında ha`m aqırında ushırasa beredi. Mısalı: xa-lıq, bas-la-g`an, bas-shı. Dawıslının` o`zinen turatug`ın bir fonemalı buwın so`zdin` basında g`ana ushırasadı da, al onday buwın so`zdin` ortasında ha`m aqırında tu`pkilikli so`zlerde ushıraspaydı. Orıs tili arqalı qaraqalpaq tiline kirgen ge-o-gra-fi-ya, zo-o-lo-gi-ya, ko-o-fe-ra-tiv usag`an sanawlı so`zlerde bir fonemalı (tek dawıslıdan turatug`ın) buwın jazıwda so`zdin` ortasında keledi. Biraq olar ko`binshe awızsha ge-gra-fi-ya, za-lo-gi-ya, ka-fe-ra-tiv tu`rinde aytıladı. Tek dawıslının` o`zinen turatug`ın qosımtalar (sonday-aq dawıslıdan baslanatug`ın barlıq qosımtalar da) mudamı dawıssız seske pitken so`zge qosıladı ha`m qosılatug`ın son`ındag`ı dawıssız sesi son`g`ı qosılg`an buwıng`a qaray o`tip, dawıssız-dawıslı tu`rindegi eki fonemalı buwındı payda etedi. Mısalı: bar+a-ba+ra, kel+e-kel+le.
Dawıslıdan baslanıp, bir yamasa qatara kelgen eki dawıssız seske tamamlang`an buwın tuyıq buwın delinedi. Mısalı: ay, as, aq, at, is, ut, uq, un, art, ant, u`rk sıyaqlı so`zler, ay-tıs, aq-la, art-qı, ant-qa so`zlerinin` birinshi buwını tuyıq buwınnan ibarat. Solay etip tuyıq buwın eki fonemalı ha`m u`sh fonemalı bolıp keledi. U`sh fonemalı tuyıq buwın sheklengen halda siyrek ushırasadı. qa`de boyınsha eki dawıssızg`a tamalang`an u`sh fonemalı tuyıq buwınnın` son`g`ı dawıssız sesi u`nsiz, aldın`g`ısı sonor bolıp keledi. qaraqalpaq tilinde u`st, ast usag`an tu`bir so`zlerdin` aqırında eki u`nsiz dawıssız sesler qatara keledi. Biraq ol so`zler mudamı u`sti, astı tu`rinde qosımta qosılg`an halda jumsaladı.
Ko`p buwınlı so`zlerde tuyıq buwın tek so`zdin` basında ushırasadı. Al so`z ortasında ha`m aqırında tuyıq buwın jumsalmaydı. Bunın` sebebi qaraqalpaq tilinde so`zdin` ortasında ha`m aqırındag`ı buwının` basında dawıslı ses jumsalmaydı. qanaat, zu`ra`a`t, saat sıyaqlı so`zlerdi esapqa almag`anda (olar da qanahat, zu`ra`ha`t, sag`at tu`rinde aytıladı) tu`pkilikli so`zlerdin` ortasında ha`m aqırında eki dawıslı ses qatara kelmegenlikten onday pozitsiyalarda tuyıq buwın ushıraspaydı. Orıs tili arqalı kirgen geografiya tipindegi so`zlerde eki dawıslı qatara kelgen menen de tuyıq buwın payda etilmeydi.
Qaraqalpaq tilinde tuyıq buwınnan turatug`ın qosımtalar mudamı dawıssızg`a pitken so`zge qosıladı ha`m qosılg`an so`zinin` son`ındag`ı dawıssız ses son`g`ı qosılg`an buwıng`a o`tip, dawıssız-dawıslı-dawıssız tu`rindegi qamaw buwındı payda etedi. Mısalı: bar+ıp-ba+rıp, kel+ip-ke+lip t.b.
Dawıssızdan baslanıp, bir yamasa qatara eki dawıssız seske tamamlanatug`ın, solay etip, dawıslı ses dawıssızlardın` qorshawında keletug`ın buwın qamaw buwın delinedi. Mısalı: bas, tas, tis, ku`n, qant, jent, to`rt t.b. so`zler qamaw buwınnan ibarat. qamaw buwın ko`binshe u`sh fonemadan, sheklengen jag`dayda (en` son`g`ı dawıssızı u`nsiz, onnan aldın`g`ısı sonor keliw sha`rti menen) to`rt fonemadan turadı. qamaw buwın jumsalıwı jag`ınan sheklenbeydi, yag`nıy o`z aldına so`z tu`rinde de, ko`p buwınlı so`zlerdin` basında, ortasında ha`m aqırında da jumsala beredi. Mısalı: jas, ba-lıq, bi-lim-li t.b.
Joqarıda ashıq buwınnın` bir ha`m eki fonemadan, tuyıq buwınnın` eki ha`m u`sh fonemadan, qamaw buwınnın` u`sh ha`m to`rt fonemadan turatug`ınlıg`ın ko`rdik. Ashıq, tuyıq ha`m qamaw buwınlarındag`ı fonemalardın` sanına qaray otırıp, buwınlardı to`mendegishe tu`rlerge bo`liw mu`mkin:
1. Bir fonemalı ashıq buwın-A, Mısalı: a tan`laq so`zi, a-g`a, i-ni so`zlerinin` birinshi buwını;
2. Eki fonemalı ashıq buwın-BA. Mısalı: de, ba-la, ke-le;
3. Eki fonemalı tuyıq buwın-AB. Mısalı: at so`zi, al-mas, u`l-ken so`zlerinin` birinshi buwınları;
4. U`sh fonemalı tuyıq buwın-ABB. Mısalı: ant so`zi, ayt-tı, u`rk-ti so`zlerinin` birinshi buwınları;
5. U`sh fonemalı qamaw buwın-BAB. Mısalı: tas, bas-paq, qal-paq;
6. To`rt fonemalı qamaw buwın-BABB. Mısalı: qant so`zi, tu`rt-ki so`zinin` birinshi buwını.
Buwınnın` bunday tu`rleri tek qaraqalpaq tilinde jumsalıp g`ana qoymastan, sonın` menen birge olar tu`rkiy tillerdin` ba`rine de ortaq sıpatqa iye boladı.
Joqarıda ko`rsetilgen buwınlardın` tu`rleri jeke so`z retinde de, ko`p buwınlı so`zlerdin` qurılısında da jumsala beredi. N.A. Baskakovtın` aytıwı boyınsha tu`rkiy tillerde tu`bir so`zlerdin` en` eski tu`ri BAB tipindegi so`zler bolg`an. Al basqa tiptegi tu`bir so`zler (ma`selen, BA, AB, A t.b.) BAB tipindegi so`zlerdin` tu`rli o`zgerislerge ushırawınan payda bolg`an.
Son`g`ı da`wirlerde orıs tilinen tu`rkiy tillerge, sonın` ishinde qaraqalpaq tiline de ko`plep so`zlerdin` kelip kiriwi menen buwınnın` qurılısına jan`alıqlar endi. Tu`pkilikli so`zlerde ushıraspaytug`ın, orıs tili arqalı kirgen so`zlerde g`ana jumsalatug`ın buwınnın` mınaday tu`rlerin ko`riwge boladı:
1. BBA tu`rindegi u`sh fonemalı buwın. Mısalı: sta-kan, bri-ga-da so`zlerindegi birinshi buwını;
2. BBAB tu`rindegi to`rt fonemalı buwın: Mısalı: stol so`zi, trak-tor so`zinin` birinshi buwını;
3. BABBB tu`rindegi bes fonemalı buwın: Mısalı: punkt, tekst so`zleri;
4. BBABB tu`rindegi bes fonemalı buwın: Mısalı: front, sport so`zleri;
5. BBBAB tu`rindegi bes fonemalı buwın: Mısalı: sprav-ka so`zinin` birinshi buwını;
Orıs tilinen kirgen so`zlerdegi buwınlardın` bul tu`rlerinin` aytılıwı menen jazılıwı ortasında parq bar. Bul parq orıs tilinen kirgen buwınlardın` qurılısında bir neshe dawıssız seslerdin` qatara keliwi menen baylanıslı. qaraqalpaq tilinin` tu`pkilikli so`zlerinde bir buwınnın` ishinde dawıssız seslerdin` qatara keliwi sheklengen; buwınnın` aqırında eki dawıssız ses (u`nsiz-sonor) dizbeklesip keliwi mu`mkin; al buwınnın` basında eki ya bir neshe dawıssızdın` qatara keliwi, buwınnın` aqırında ekiden artıq dawıssızdın` dizbeklesip qatara keliwi pu`tkilley ushıraspaydı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
