В своем историческом развитии поэма предстала в различных и многообразных жанрах, дать её единое, общее определение крайне трудно

2.Orfoepiya.
So`ylew waqtında so`ylew ag`ımı ta`biyiy tu`rde buwınlarg`a bo`linip aytıladı. So`ylew ag`ımın payda etiwdin` deregi bolg`an hawa ag`ımı ju`da` az waqıtqa bo`liniwi na`tiyjesinde buwınnın` jigi payda boladı. So`ylew ag`zaları muskullarının` seziwi ha`m esitiwi arqalı buwınlardın` shegarası esitilip turadı. Solay etip buwın fonetikalıq kategoriya bolıp awızeki so`ylew arqalı ju`zege asadı. So`ylew waqtında sesler birgelki aytılmaydı. Dawıssız seslerdi aytqanda so`ylew ag`zaları ortasında jabısıw yamasa jaqınlasıw payda etiletug`ınlıg`ı, dawıslılardı aytqanda so`ylew ag`zalarının` aralıg`ı ashıq halda bolatug`ınlıg`ı belgili. Al so`ylew bolsa, dawıslı ha`m dawıssız seslerdin` maqsetke muwapıq izbe-iz dizbeklesken ag`ımınan turadı. Sonlıqtan so`ylew waqtında awız boslıg`ında u`nsiz jabısıw (yamasa juwısıw) ashılıw mudamı qaytalanıp turadı. Bunday qubılıslar buwınnın` jasalıwına sebepshi boladı.

So`ylew ag`zalarının` jabısıw (yamasa juwısıwı) ha`m ashılıw qubılısı menen so`ylew ag`zaları muskullarının` bosan`lasıw ha`m olardın` keriliw qubılısı, basqasha aytqanda so`ylew ag`zalarının` tek belgili bo`liminin` ko`birek ku`shli jumsalıwı ha`m tutas barlıq so`ylew ag`zalarının` birlikte ko`birek ku`sh jumsawı, o`z ara tıg`ız baylanıslı boladı. Dawıslı seslerdin` artikulyatsiyası waqtında awız boslıg`ı anaw ya mınaw da`rejede ken`irek ashıq bolıwı menen birge tutas so`ylew ag`zalarının` muskulları kerilip, barlıq so`ylew ag`zaları ko`birek ku`sh jumsaydı. Al dawıssız seslerdi aytqanda so`ylew ag`zalarının` bir bo`liminde g`ana maksimal` jaqınlasıw (yamasa jabısıw) boladı ha`m da`l sol bo`limine ko`birek ku`sh tu`sip, ko`birek energiya jumsaladı da, qalg`an so`ylew ag`zalarının` muskulları bosan` halda turadı. Ko`birek ku`sh jumsalıp, muskullardın` keriliwi arqalı jasalatug`ın ses (dawıslı ses) buwın quraytug`ın ses delinedi ha`m ol buwındı sho`lkemlestiriwshi, buwınnın` orayı boladı. Al az ku`sh jumsalatug`ın, muskullardın` bosan`lasıwı arqalı jasalatug`ın ses (dawıssız ses) buwın quray almaytug`ın ses delinedi ha`m ol dawıslı sestin` jeteginde buwınnın` qurılısında keledi.

A`debiy til ha`m onın` tarawları qa`liplesken ja`ne ha`mmege ortaq qabıl etilgen qa`delerine iye boladı. A`debiy tildin` grammatika tarawında da, leksikasında da, sonday-aq awızsha so`ylewde de belgili bir normalarg`a, qag`ıydalarg`a tiykarlanıwshılıqtı ko`remiz. Bul normalardın` buzılıwı, bul qag`ıydalardan shetlew - a`debiy tilde so`ylewden shetlew degen so`z. Tildin` so`zlik fondın quraytug`ın so`zler, tildin` grammatikalıq qurılısı sol tilde so`ylewshi xalıq ushın ortaq bolatug`ını sıyaqlı, olardan sol tilde so`ylewshiler ten`dey paydalanadı. Til seslerinen paydalang`anda ha`r qıylılıqqa, normadan shetlewge jol qoyıwg`a bolmaydı.

A`debiy tilde durıs so`ylew normalarının` jıynag`ı fonetikanın` orfoepiya<sup></sup> tarawında izertlenedi. A`debiy tildin` orfoepiyası jeke sesler ha`m ses dizbeklerinin` durıs aytılıwın u`yreniw menen birge so`zler ha`m so`z dizbeklerinin` durıs aytılıwın da izertleydi. Ha`r bir ses o`zinin` artikulyatsiyalıq ayrıqshalıg`ına iye bolatug`ını ma`lim. Sonın` menen birge bir sestin` jeke turg`andag`ısı menen basqa sesler dizbeginde, so`z ishinde jumsalg`andag`ısı ortasında artikulyatsiyalıq jaqtan ayırmashılıg`ı bar. Belgili bir ses so`zlerde jumsalg`anda ha`r tu`rli ta`sirlerdin` sebebinen fonetikalıq jag`daylarg`a baylanıslı ma`lim da`rejede o`zgeshelikleri menen aytıladı.

Pu`tkil adamzattın` so`ylew ag`zalarının` qurılısı anatomiyalıq, fiziologiyalıq jaqtan birgelki boladı. Biraq barlıq tillerde so`ylew ag`zalarının` ha`mmesinin` atqaratug`ın xızmeti birdey bola bermewi mu`mkin.

Biraz tillerde ses payda etiw ushın so`ylew ag`zası aktiv qatnassa, basqa tillerde ol so`ylew ag`zası passiv qatnasıwı mu`mkin. Demek, fiziologiyalıq jaqtan so`ylew ag`zaları ha`mmede birdey al olardan paydalanıw belgili bir tildin` nızamlılıg`ına, da`stu`rine baylanıslı boladı. ha`r bir tildin` o`zine ta`n artikulyatsiyalıq bazası boladı. Biraq so`ylewshi so`ylew ag`zalarınan maqsetke muwapıq paydalansa, uzaq ko`nligiwlerdin` na`tiyjesinde qaysı tildin` seslik sistemasındag`ı seslerdi bolsa da, durıs ayta aladı. Ma`selen, qaraqalpaq tilindegi q, g`, n` seslerin aytıw orıs tilinin` artikulyatsiyalıq bazası ushın qıyın. Sebebi bul tu`rdegi kishkene tillik dawıssız sesler orıs tilinde ushıraspaydı. Bul seslerdin` artikulyatsiyasın tu`sindiriw, qalay aytılatug`ının ko`rsetiw na`tiyjesinde q, g`, n` seslerin orıslardın` da durıs ayta alıwı mu`mkin. Kerisinshe, qaraqalpaq tilinde burınnan jumsalmaytug`ın orıs tilinen kelip kirgen v (v), s (ch), s (ts) seslerin durıs aytıwg`a ko`nligiwler na`tiyjesinde erisiw mu`mkin.

So`z qurılısındag`ı sesler yamasa so`z benen so`zdin` arasındag`ı irgeles sesler bir-biri menen o`z ara iykemlesip, u`nlesip aytıladı. So`ylewde seslerdin` u`nlesligin saqlap, durıs aytıw ushın tildin` seslik sistemasın, seslerdin` o`z-ara ta`sir eiw nızamların tolıq biliw kerek. Singarmonizm, assimilyatsiya qubılısların, seslerde bolatug`ın tu`rli o`zgerislerdi, tildin` pa`tlik normasın ha`r ta`repleme teren` u`yreniw orfoepiyalıq qubılıslardın` sırın biliw degendi an`latadı. Sonday-aq til stil`leri, tildin` dialektlik o`zgeshelikleri ha`m olardın` a`debiy tilge qatnası ma`seleleri de orfoepiya ushın u`lken a`hmiyetke iye boladı. Bizin` awızsha so`ylewimiz benen jazıwımız ortasında sa`ykeslik bola bermewi mu`mkin. Biz so`zlerdi mudamı da`l jazg`anımızday etip ayta bermeymiz. Bunday etiwdin` za`ru`rligi de joq. Jazıw o`zinin` qa`delerine iye bolg`anı sıyaqlı so`ylew de o`z nızamlarına iye boladı. Durıs, aytılıwı menen jazılıwı sa`ykes keletug`ın so`zler ko`plep ushırasadı. Biraq mudamı olay bola bermeydi. Ma`selen, azang`ı, tu`ngi, janbadı, so`nbedi, basshı, sezse sıyaqlı so`zler usılay jazılg`anı menen olar azan`g`ı, tu`n`gi, jambadı, so`mbedi, bashshı, sesse bolıp aytıladı ha`m orfoepiyalıq jaqtan bul durıs dep sanaladı. Bul so`zler jazılıwda jazıw qa`deleri boyınsha tu`birleri tolıq saqlanıp jazıladı. Awızsha so`ylewde azang`ı, tu`ngi so`zlerinin` azan`g`ı, tu`n`gi bolıp, olardag`ı til aldı n sesinin` kishkene tillik n` sesine aylanıp aytılıwına qon`sılas kishkene tillik g` yamasa til artı g sesinin` artikulyatsiyası sebepshi bolıp otır. Jasalıw ornı jag`ınan son`ındag`ı dawıssızlar (g,g`) aldına kelgen n dawıssızın o`zlerine usatıp tur. Janbadı, so`nbedi degen so`zlerdin` jambadı, so`mbedi bolıp aytılıp, olardag`ı til aldı n sesinin` erinlik m sesine aylanıp aytılıwına qon`sılas bolıp kelgen erinlik b sesinin` artikulyatsiyası sebepshi boladı. Bul so`zlerde de qon`sılas dawıssız sesler jasalıw orınları jag`ınan azlı-ko`pli usaslıqqa iye bolıp tur. Al basshı, sezse so`zleri bashshı, sesse bolıp aytılıp, son`ındag`ı sh ha`m s aldında kelgen s ha`m z seslerin da`l o`zlerindey seslerge aylandıradı.

Ku`lki, tu`lki, qulın, julın, bo`lim, bo`lek, bo`rek t.b. tu`rinde jazılatug`ın so`zler orfoepiyalıq normalar tiykarında ku`lku`, tu`lku`, qulun, julun, bo`lu`m, bo`lo`k, bo`ro`k bolıp dawıslılardın` erin u`nlesligi boyınsha aytıladı.

qon`sılas seslerdin` ta`siri na`tiyjesinde belgili bir ses o`zinin` geypara ayırmashılıqları menen aytılıwı mu`mkin. Mısalı: tas, tes, tus, tu`s so`zlerindegi t, s dawıssız sesleri qon`sılas bolıp kelgen dawıslılardın` ta`siri na`tiyjesinde birde juwan (tas), birde jin`ishke (tes), birde juwan ha`m erinlik (tus), birde jin`ishke ha`m erinlik (tu`s) bolıp aytılıp, ol ayrıqshalıqları jazıw arqalı belgilenbeydi.

Ayırım dialektlik o`zgesheliklerge baylanıslı ku`nner, senner, jannıq bolıp, l sesinin` ornına n almasıp aytılıwı a`debiy tilde esapqa alınbay, orfoepiyalıq qa`deler tiykarında olar ku`nner, senner, jannıq bolıp aytıladı.

Solay etip, ha`r bir tildin` durıs so`ylew norması boladı. A`debiy tilde so`zlerdi durıs ha`m sawatlı jazıw qanshelli a`hmiyetke iye bolsa, olardı awızsha durıs aytıw da sonday a`hmiyetli.

Adamnın` durıs so`ylew ma`deniyatının` qa`liplesiwine ko`plegen faktorlar ta`sir etedi. Sonın` ishinde mekteplerde, oqıw orınlarında oqıtıwdın`, jıynalıslarda lektorlardın` shıg`ıp so`ylewinin`, radio esittiriwdin`, televidenieden shıg`ıp so`ylewdin` ha`m teatrdın` roli ayrıqsha a`hmiyetke iye boladı. Solardan durıs paydalanıw orfoepiyalıq qa`deleri qa`liplestiredi ha`m bekkemleydi.