V. S. Raxmanova



Download 0,87 Mb.
Pdf ko'rish
bet19/62
Sana07.01.2022
Hajmi0,87 Mb.
#329698
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   62
Bog'liq
defektologiya asoslari

SAVOL VA TOPSHIRIQLAR:
Nutq qanday paydo bo‘ladi?
1. 
Nutq jarayonida qaysi organlar, analizatorlar qatnashadi?
2. 
Eshituv analizatorini ta’riflab bering.
3. 
Nutq apparatining tuzilishini so‘zlab bering.
4. 
Nutq organlarida qanday nuqsonlar kuzatiladi?
5. 
Talaffuzdagi kamchiliklar va ularni bartaraf 
etish yo‘llari
O‘zbek tili fonemalari
Nutq  tovushlari  –  talaffuz  etiladigan  so‘zning  kichik,  ayrim 
bir  qismidir.  Tovushni  fonemadan  farq  qilmoq  kerak.  fonema 
so‘z  ma’nolarini  ifodalash  va  farqlash  uchun  xizmat  qiladigan 
nutq  tovushidir.  fonemalar  soni  yagona  umumxalq  tili  va  uning 
shevalariga  ko‘ra  har  xil  bo‘lishi  ham  mumkin.  Masalan,  o‘zbek 
tilida 6  ta unli tovush bo‘lishiga qaramay, shu tilning ba’zi shev-
alarida  unli  fonemalar  soni  6–7  dan  tortib,  18  gacha  bo‘ladi. 
Shuningdek,  har  bir  til ning  fonemalar  sistemasi  sifat  va  miqdor 
jihatidan bir xil emas: bir tilda fonemalar soni ko‘proq, boshqasi-
da esa ozroq bo‘lishi mumkin. Masalan, rus tilida 42, o‘zbek tili-
da 29 fonema bor.
Mustaqil  fonema  bilan  uning  variantlari  orasida  mohiyat 
e’tibori  bilan  olganda  farq  bor.  fonema  variantlari  unga  yondosh 
tovushlar ta’sirida paydo bo‘ladi. Masalan, «I» fonemasi (bildi, ich-
di)  turli  variantlarda  bo‘ladi.  Tovushlarning  ana  shunday  turlicha 
talaffuz etilishida hosil bo‘ladigan variantlar – kombinator variant-
lar  deyiladi.  Biror  fonemaning  variantlari  uning  o‘ziga  qaragan-
da  boshqacharoq  eshitiladi.  Ba’zan  esa  bu  variantlar  tinglovchiga 
yaqqol sezilmasligi yoki aniq eshitilmasligi ham mumkin.


76
fonemalarning  akustik  (tovushga  oid)  xususiyatlari  ularning 
artikulatsion xislatlari bilan belgilanadi.
Hosil bo‘lish mexanizmlariga ko‘ra fonemalar unli va undosh-
larga  bo‘linadi.  Hozirgi  o‘zbek  adabiy  tilida  unli  fonemalar  soni 
oltita (i, e, a, o, u, o‘). Undosh fonemalar 23 ta.
Unlilar  talaffuzida  asosiy  vazifani  tovush  boylamlari,  til  va 
lablar  bajaradi.  Unli  tovushlar  talaffuzida  lab  har  xil  shaklda 
bo‘ladi,  ya’ni  u  yoyiladi  yoki  burishib,  cho‘chchayadi.  Unli  to-
vushlarni  talaffuz  etishda  til  og‘iz  bo‘shlig‘ida  turlicha  harakat 
qiladi, o‘zini gorizontal harakatidan oldinga cho‘ziladi yoki orqa-
ga  tortiladi,  vertikal  harakatdan  esa  tanglay  tomon  ko‘tariladi 
yoki  pastki  jag‘  bilan  birgalikda  quyi  tushadi.  Unlilar  bo‘g‘izda 
hosil bo‘ladigan, og‘iz bo‘shlig‘ida turli tusga kiradigan sof ovoz-
dangina iborat bo‘lgan tovush yoki fonemalardir.
Unli  tovushlar  til  harakatiga  nisbatan  olinganda  uch  toifaga 
bo‘linadi:
1. Tilning gorizontal harakatiga aloqador tovushlar.
2. Tilning vertikal harakatiga aloqador tovushlar.
3. Lablar ishtirokiga aloqador tovushlar.
Tilning  gorizontal  harakatiga  aloqador  unlilar  2  guruhga 
bo‘linadi: til oldi yoki old qator unlilar – i, e, a; til orqa yoki orqa 
qator unlilar – o, u, o‘.
Tilning vertikal harakatiga va og‘iz ochilish darajasiga aloqa-
dor  unlilar  3  guruhga  bo‘linadi:  a)  yuqori  (tor)  unlilar  –  i,  u;  b) 
o‘rta (keng) unlilar – e, o‘; d) quyi (keng) unlilar – o, a.
Lablar  ishtirokiga  aloqador  unlilar  2  guruhga  bo‘linadi:  lab-
langan – o‘, u, o va lablanmagan – i, e, a unlilar.

Download 0,87 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   62




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish