V. R. Xaydarov, N. A. Djabbarov

 
Qand-moylar - 
saharozaning yuqori molekulali yog„ kislotalari bilan hosil 
qilgan noto„liq murakkab efirlari bo„lib, ularni olishda boshlang„ich material 
bo„lib, saharoza va individual yog„ kislotalari (stearin, palmitin, laurin va 
boshqalar) yoki kokos, palma va boshqa o„simlik moylarining aralashmalari 
hizmat qiladi. Saharozaning molekulasida sakkizta ON guruhi bo„lganligi uchun, 
uni eterifikatsiya qilish hisobiga turli xil sirt faollikka ega bo„lgan moddalarni 
sintez qilish mumkin bo„ladi. Qand-moylar o„z xossalari bo„yicha SFM bo„lib, 
F.A.Joglo saharozadan bir qator mono va diefirlarini sintez qildi va ularni 
surtmalar texnologiyasida emulgator sifatida foydalanishga tavsiya etdi. Uning 
taklifiga ko„ra palmitin va stearin kislotalarining diefirlarining 2% miqdori, vazelin 
moyi (47%), suv (45%), metilsellyuloza (1%) va serezin (5%) bilan s/m tipidagi 
emulsiyani hosil qilishda mustahkam konsistensiyani paydo qiladi (GLB-7). 
Metilsellyuloza va serezin bu erda suvni o„ziga shimib oluvchi, qurituvchi 
vazifasini o„taydi. Salitsil kislotasi, sulfatsil natriy kabi bir qator moddalardan 
surtma tayyorlashda ushbu emulgator vazelin-lanolinli asoslarga nisbatan bir 
qancha afzalliklarni nomoyon etgan. Qand-moy toza holatda hidsiz, ta‟msiz va 
rangsiz kristall bo„lib, 100
0
S haroratga turg„un, lekin 120
0
S haroratda 
parchalanadi. Organizmda yog„ kislotalari, glyukoza va fruktozaga parchalanadi. 
Teriga xech qanday allergik va sensiblizatsiyalovchi ta‟sir ko„rsatmaydi, rN 
ko„rsatkichi va suv balansining doimiyligini ta‟minlaydi. 
Moyni suvdagi emulsiyasini hosil qiluvchi emulsion asoslar. 
Bu maqsadda ham ionogen, ham noionogen SFM foydalaniladi. Anionfaol 
emulgatorlar sovun va alkilsulfatlar bo„lishi mumkin. 
Ishqoriy metalllar bilan hosil qilingan sovunlar – yog„ kislotalarini natriyli, 
kaliyli va ammoniyli tuzlari hisoblanib, ular o„simlik va gidrogenlangan yog„larni 
yaxshi emulgirlaydi. 
Trietanolamin bilan hosil qilingan sovunlar - o„zlarining anionlari bilan 
moyli fazaning yuza adsorbsion qavatini hosil qilishi hisobiga emulsion asoslarni 
turg„unlashtirish xususiyatiga ega. 
Alkilsulfatlar – yuqori spirtlarni sulfat kislotasi bilan hosil qilgan efirlari 
hisoblanib SN
3
(SN
2
)
n
va OSO
3
X, bu birikmada OSO
3
X asosiy guruh hisoblanadi. 
Ularning alkil zanjiri 9-18 uglerod atomini saqlashi mumkin. Eng ko„p 
ishlatiladigan alkilsulfat m/s tipidagi emulyasiyalarni turg„unligini ta‟minlovchi 
uning natriyli tuzidir. CH
3
(H2)
10
CH
2
-O-SO
3
Na natriylaurilsulfat (Texapon Z); 
CH
3
(H2)
14
CH
2
-O-SO
3
Na natriylaurilsulfat Lanett E; CH
3
(H2)
16
CH
2
-O-SO
3
Na 

---

123 
natriystearilsulfat. Natriylaurilsulfat 1965 yilda AQSH farmakopeyasining 
tarkibiga kiritilgan. 
Alkilsulfatlar qatorida m/s tipli emulsiyalari uchun emulgator sifatida bir 
qator natriysetilsulfonatlar CH
3
(H2)
14
CH
2
-SO
3
Na ham ishlatilishi mumkin.
Farmatsevtik amaliyotda m/s tipli emulsiyalarini turg„unligini ta‟minlash 
uchun ko„proq noionogen emulgatorlar ishlatiladi. Ular gidrofil hossasi hisobiga 
keskin oksietillanish jarayonini kuchaytiradi. 10-20 va undan ortiq okietillangan 
zvenolarni kiritilishi SFM suvda to„liq va oson erishini ta‟minlaydi. 
Tvinlar (Tweens) – ko„piklarni etilen oksid bilan katalizator sifatida natriy 
ishqoridan foydalangan holda qayta ishlash orqali olinadi. Eterifikatsiya jarayoni 
erkin gidroksil o„rinlari hisobiga ketadi. 
Eterifikatsiya jarayonida ishtirok etayotgan ko„piklarga bog„liq ravishda 
shuningdek, etilen oksidini polimerizatsiya darajasiga qarab, tvinlar turlicha 
bo„ladi ( -jadval).