V. R. Rahimov, N. U. Ubaydullayev

3.6-§.  PORTLOVCHI MODDA  
DETONATSIYALANGANDAGI BOSIM
Portlovchi moddaning, uning zaryadida berilgan sharoitda doi-
miy, mumkin bo‘lgan maksimal tezlik bilan tarqalayotgan zarba-
li to‘lqin ta’sirida hosil bo‘lgan portlashi 
portlovchi moddaning deto­
natsiyasi
 deyiladi, bunda zarbali to‘lqin frontida kuchli siqilib, juda 
tor zonada sodir bo‘lgan kimyoviy o‘zgarishlar, zarbali to‘lqin ketidan 
bevosita tarqalib ketadi. Yuqori bosim zarbali to‘lqin orqasida be-
vosita ergashuvchi kimyoviy reaksiya zonasida ajralayotgan ener-
giya hisobiga ushlab turiladi. Portlovchi moddada detonatsiya to‘lqini 
mavjud ekan, shu vaqt ichida detonatsiyalanish davom etadi. Portlash 
reaksiyasi hamma zaryaddagi detonatsiyalanish quvvati tugagunga 
qadar o‘z-o‘zidan davom etish qobiliyatiga ega. Detonatsiya to‘lqinida  
o‘suv chi bosim haqida hozirgi davr detonatsiya nazariyasi asosida hi-
soblab ko‘rib, bir xulosaga kelish mumkin.
Portlovchi modda solishtirma portlash energiyasi qancha katta 
bo‘lsa, detonatsiya to‘lqini fronti orqasida portlashdan hosil bo‘lgan 
gaz bosimi 
p
b
 shuncha katta bo‘ladi. Bundan tashqari, portlovchi 
modda zichligi 
ρ
0
 ga proporsional, ya’ni hajm birligidagi portlovchi 
modda konsentratsiyasi:

---

104
0
0
4
,
P
A
=
ρ
bu yerda: 
A
 – portlashning solishtirma energiyasi, u portlash energi-
yasi 
Q
 ning absolut nolga nisbatining issiqlik energiyasining 
E
 me-
xanik ekvivalenti (427 ga teng)ga ko‘paytmasiga teng.
Boshlang‘ich ma’lumotlarni joy-joyiga qo‘yib, u yoki bu port-
lovchi moddaning detonatsiya to‘lqini orqasidagi bosim qiymatini 
aniqlash qiyin emas.
Portlasndan hosil bo‘lgan gazlarning boshlang‘ich bosimi ni-
hoyatda katta bo‘lib, uning qiymati hozirgacha ma’lum bo‘lgan eng 
mahkam metallar va tog‘ jinslarining buzilishga vaqtinchalik qar-
shiligi qiymatidan ko‘p marta ortiq. Portlatishning yemirib-parcha-
lash kuchi aynan shu bilan belgilanadi.