V. R. Rahimov, N. U. Ubaydullayev

Portlovchi moddaning detonatsiyalanishi
 – portlashga aylani-
shining shunday shakliki, unda portlash zaryaddan o‘tayotgan zarbali 
to‘lqin natijasida hosil bo‘ladi va ma’lum sharoitda hamda ma’lum holat-
da portlovchi modda uchun kimyoviy o‘zgarishlarining doimiy va eng 
yuqori tezlikda tarqalishi bilan xarakterlanadi. Detonatsiya vaqtida uni 
siqish, qizdirish, qo‘zg‘atuvchi reaksiyasi portlashga aylanishi va port-
lovchi modda zaryadi bo‘yicha detonatsiya to‘lqini ko‘rinishida tarqalib, 
kimyoviy reaksiya bilan quvvatlanadi. Detonatsiya to‘lqinida energiya 
ajratish tezligi sekundiga bir necha kilometrni tashkil etadi. Ko‘pgina 
sanoat portlovchi moddalari 3–5 km/s detonatsiya tezligiga ega. De-
tonatsiya vaqtida portlovchi modda juda qisqa vaqt oralig‘ida katta 
miqdorda issiqlik energiyasi ajratib, portlashdan hosil bo‘lgan yuqori 
haroratli qizigan gaz yuqori bosim ostida bo‘ladi. Bosimning bunday 
shiddatli ortishi portlovchi moddaning kuchli parchalash quvvatini bel-
gilaydi. Masalan, xarsang toshga joylashtirilgan portlovchi modda pat-
roni portlaganida sekundning mingdan bir ulushida kengayayotgan 
yuqori haroratli qizigan gaz xarsangni yemirib-parchalaydi. Agar xud-
di shunday portlovchi modda patroni xarsangga joylashtirilib atmosfera 
bosimi ostida yondirilsa, u tinch-muloyim yonib, xarsang yemirilmas-
dan butunligini saqlab qoladi. Patron yonish vaqtida ham detonatsiya 
vaqtidagidek issiqlik va gaz hosil qiladi, lekin energiya ajratish tezligi 
detonatsiyalanish vaqtidagiga nisbatan million marta kamroq bo‘ladi. 
Shuning uchun portlovchi moddalarning detonatsiyalanishi va yonishi 
bir-biridan ishni oxirgi bajarish natijasi bilan farqlanadi.

---

102
Zaryadda detonatsiya to‘lqinining tarqalish tezligi detonatsiya 
tez ligi deyiladi, ya’ni belgilangan sharoitda berilgan portlovchi mod-
da ushbu maksimal tezlik bilan portlab parchalanib ketadi.