V. R. Rahimov, N. U. Ubaydullayev

3.5-§.  PORTLOVCHI MODDADA DETONATSIYA UYG‘OTISH 
UCHUN BERILADIGAN BOSHLANG‘ICH IMPULS
Portlovchi moddani portlashga aylantirish reaksiyasini bosh-
lash uchun unga tashqaridan biror minimal miqdorda energiya uza-
tish zarur bo‘ladi. Ta’sir intensivligi yoki portlashga aylantirish uchun 
zarur bo‘ladigan minimal boshlang‘ich impuls turli portlovchi mod-
dalar uchun har xil bo‘lib, ularning sezgirligiga yoki tashqi impuls 
ta’siriga bog‘liq bo‘ladi.
Foydalanilayotgan portlovchi moddalar asosan tashqi impulsga: 
cho‘g‘, uchqun, alanga, zarba, teshik teshish (patronda) kabilarga sezgir 
bo‘lib, portlashni qo‘zg‘atishi mumkin. Portlashni qo‘zg‘atuvchi port-
lovchi moddalarning asosiy xususiyatlari – oson yonishi va uning yoni-
shi detonatsiyalanishga o‘tadi. Ikkilamchi portlovchi moddalar oddiy 
sharoitda yondirilganda detonatsiyalanishga qobiliyatli emas. Ularda 
detonatsiyani qo‘zg‘ash uchun kuchliroq, masalan, kapsul-detonator-
dan bo‘ladigan boshlang‘ich impuls zarur, ular portlashni qo‘zg‘atuv-
chi portlovchi moddalardan yasalgan bo‘lib, ma’lum miqdorda yuqori 
brizantli (itqituvchi) portlovchi modda ham qo‘shilgandir. Kapsul-
deto nator portlashni qo‘zg‘atuvchi murakkab qurilma bo‘lib, unda 
birlamchi portlashni qo‘zg‘ovchi zaryad sifatida qo‘rg‘oshin-azidi, 
simob-qaldirog‘idan foydalaniladi va ikkilamchi portlashni qo‘zg‘ov-
chi sifatida tetril, ТЭН, geksogen qo‘llaniladi. Portlashni qo‘zg‘atuv
-
chi portlovchi modda – kapsul-detonator, o‘t o‘tkazuvchi pilik yoki 
elektr alangalatgich yordamida yondiriladi. Portlashni qo‘zg‘atuv-
chi portlovchi moddani yondirishdan detonatsiyalanib, kapsul-deto-
natordagi ikkilamchi portlovchi moddada detonatsiya qo‘zg‘aydi. Bu 
esa boshlang‘ich impuls bo‘lib, asosiy portlovchi moddalar zaryadiga 
joylashtirilgan jangovor patronda detonatsiya qo‘zg‘aydi, so‘ng deto-
natsiya, agar uni uzib to‘xtatib qo‘yuvchi omillar mavjud bo‘lmasa, 
portlovchi moddalar zaryadining hammasiga tarqaladi.
Sezgirligi kam portlovchi moddalar qo‘llanilganida, unda detona-
tsiya qo‘zg‘ash uchun kapsul-detonator (КД) yoki detonatsiyalanuv-
chi  pilik  (ДП)  bilan  birga  boshlang‘ich  impulsga  sezgirligi  yuqori 

---

103
bo‘lgan  quvvatli  portlovchi  modda  shashka-detonatorlar:  ТП-400Г, 
ТГ-500; ammonit, detonit va boshqalar – oraliq detonator qo‘llaniladi. 
Portlovchi moddalarning boshlang‘ich impulsga moyilligi ularning 
zichligiga, namligiga va boshqa fizikaviy-kimyoviy xarakteristikala-
riga bog‘liq.
Sanoat portlovchi moddalarini ishlab chiqarishda va amaliyot-
da  qo‘llanilganida  xavfli  bo‘lmasligi  uchun  ularning  sezgirligi  juda 
yuqori bo‘lishi mumkin emas. Shuningdek, ularning sezgirligi juda 
ham kam bo‘lishi mumkin emas.
Amaliy sharoitda PMning holati o‘zgarishi mumkin, bu port-
lovchi moddaning boshlang‘ich impulsga sezgirligining kamayishi-
ga olib keladi. Masalan, kuchli namlangan, yoppasiga o‘z-o‘zidan 
zichlangan yaxlit ammonitlarda boshlang‘ich impulsga ta’sirchanlik 
yo‘qolishi yoki kamayishi mumkin. Shuning uchun portlovchi mod-
dalar ma’lum minimum sezgirlikka ega bo‘lib, oddiy impulsdan port-
lashga moyil bo‘lishi zarur.