V. Mustaqil ta'lim va mustaqil ishlar O‘rta Osiyoda Gidrologiya va meteorologiyaning rivojlanish tarixi

O‘rta Osiyo daryolarining to‘yinish manbalariga ko‘ra tasniflari
Daryolarning to‘yinish manbalarini o‘rganish va aniq­lash ular suvidan samarali foydalanishda muhim ahamiyatga ega. SHu sababli O‘rta Osiyoda gidrologiya fanining rivoj­lanishiga katta hissa qo‘shgan olim V.L.SHuls 1944 yilda hudud daryolarining to‘yinish manbalariga ko‘ra tasnifini ishlab chiqqan. Unda qayd etilishicha, O‘rta Osiyo daryo­larining umumiy to‘yinishida qor suvlari boshqa manba­lar­muzlik, yomg‘ir suvlari va er osti suvlariga nisbatan ustun turadi. Biroq qor suvlari va shuningdek boshqa xil manbalarning yillik oqimdagi salmog‘i turli daryolarda turlicha bo‘ladi. Boshqacha qilib aytganda, turli daryolarning to‘yinish sharoitlari ham turlichadir. SHu sababli V.L.SHu­ls, asosan er osti suvlaridan to‘yinuvchi kichik daryolarni hisobga olmagan holda, O‘rta Osiyo daryolarini quyidagi to‘rt turga bo‘ladi:


Daryo oqimi va uni ifodalash usullari
Daryo oqimini tartibga solish — daryodan oqayotgan suvni vaqt davomida va xalq xoʻjaligi ehtiyojlariga koʻra qayta taqsimlash. Muayyan davrda oqimni tabiiy daryo rejimiga nisbatan koʻpaytirish yoki kamaytirishdan iborat. Bunga daryoda suv talabga nisbatan koʻp boʻlganda uni suv omborlarida vaqtincha toʻplash, isteʼmol tabiiy oqimdan yuqori boʻlganda jamgʻarilgan suvni sarflash yoʻli bilan erishiladi. Suvni yigʻish va chiqarish siklining davomiyligiga qarab D.o.t.s. koʻp yillik, mavsumiy, haftalik va sutkalik boʻladi. Suvi kam daryolar oqimini sersuv daryolar hisobiga koʻpaytirish maqsadida koʻp yillik tartibga solish qoʻllaniladi; mavsumiy tartibga solishda suv yil davomida fasllarga qarab qayta taqsimlanadi. Hafta va sutkalik D.o.t.s. suvni isteʼmol qilishning hafta va sutka davomida oʻzgarishiga bogʻliq boʻlib, gidroenergetika va suv taʼminoti maqsadlari uchun xizmat qiladi.
Oʻrta Osiyoda sugʻorish uchun asosan D.o.t.s.ning koʻp yillik va mavsumiy turlaridan foydalaniladi. D.o.t.s. grafigi birinchi navbatda sugorishning, soʻngra gidroenergetikaning suvga boʻlgan talabini hisobga olib tuziladi. Suvni tartibga soluvchi hajm (ombor) sifatida oʻzanli va toʻldiriladigan suv omborlari (yoki ularning kaskadi)dan, koʻllar va ayrim qulay sharoitlarda yer osti suvlarining suvli qatlamlaridan foydalaniladi. Oʻrta Osiyoda Sirdaryo (havzasida Toʻxtagʻul, Chordara, Qayroqqum, Chor-voq va b. suv omborlari mavjud), Amudaryo (havzasida Norak, Tallimarjon, Janubiy Surxon, Chimqoʻrgʻon, Tuyamoʻyin va b. suv omborlari qurilgan) oqimlari xalq xoʻjaligi ehtiyojlariga javob beradigan darajada tartibga solingan.
Yomg'irlarning er yuzasiga tushishi natijasida hosil bo'lgan oqim, uning ortig'i bug'lanishga ulgurmay, daryolarga quyiladi. Daryo oqimlarining rejimi butun daryoning rejimini belgilaydi - suv sathining o'zgarishi, cho'kindilarning harakati (qattiq oqim), daryo kanallarining shakllanishi. Daryolar oqimi haqidagi ta'limot quruqlik suvlari gidrologiyasining asosiy bo'limidir.
Suv daryoga oqib tushadigan hudud deyiladi. uning suv havzasi (havzasi); daryolarning suv havzalarini ajratuvchi chegara, deyiladi. suv havzasi. Daryolarga jarliklar, soylar, daryolar orqali kiradigan er usti oqimi va suvning yer yuzasini qoplagan qoyalarga singishi natijasida hosil bo'lgan er osti oqimi mavjud. Yuzaki oqim qor oqimiga - erigan suv oqimiga va yomg'ir suviga bo'linadi. O'z navbatida, erigan suvlar oqimida tekis qor bilan oziqlanish ajralib turadi - bahorda qishi barqaror bo'lgan tumanlarda qor qoplamidan tozalanganda, tog 'qori bilan oziqlanish - bahor va yozda suv havzasining baland joylarida sodir bo'ladi va xuddi shu joyda - muzlik oziqlanishi . Er usti oqimi fasllarning keskin tebranishlari bilan tavsiflanadi. Er osti suv oqimi barqaror.
Yillik oqish siklida oziq-ovqat turlariga qarab, yuqori va past oqim davrlari almashinadi - sel, daryo suv tarkibining sezilarli darajada oshishi, yildan-yilga ma'lum darajada takrorlanadi. vaqt; kam suv - daryolar ustunlik qiladigan past oqim davri. er osti (er osti) oziq-ovqat; suv toshqinlari - Ch.dan kelib chiqadigan oqimlarning tartibsiz, odatda qisqa muddatli, baʼzan juda keskin koʻtarilishi. arr. yomg'ir. Recam b. h. terr. SSSR aniq bahorgi toshqin bilan tavsiflanadi, uning oqimi yiliga 50% ga yaqin. Ustida Uzoq Sharq bahorgi toshqin oqimi yiliga 30-40% gacha tushadi va ekishda. va markaziy Qozogʻiston va togʻ etaklarida Cf. Osiyo - 90-95% gacha ko'tariladi. Daryolarda barqaror past suv oqimini saqlaydigan er osti (er osti) oqimi nam va nisbatan yumshoq iqlimi bo'lgan hududlarda - G'arbiy Evropada sezilarli (yiliga 30% gacha). SSSR qismlari. Zonada abadiy muzlik qurgʻoqchil hududlarda esa Yu.-V. yer osti suvlari oqimi kam, daryolar vaqti-vaqti bilan muzlaydi va quriydi. Mavsumiy tartibsizlik R. s. u oqayotgan ko'llar (masalan, tabiiy ravishda tartibga solinadigan daryolar - Neva, Angara va boshqalar) tomonidan sezilarli darajada tekislanadi.
Daryo oqimi quruqlikdagi suv balansining moddalaridan biridir. Suv havzasining ma'lum vaqt oralig'idagi suv balansi tenglamasi quyidagicha yoziladi: oqim - yog'ingarchilik - bug'lanish - namlik zahiralarining ko'payishi. Atmosfera yog'inlariga suv havzasiga kiradigan barcha turdagi suvlar kiradi: yomg'ir, qor, quruqlik va suv havzalari yuzasida, shuningdek, tuproq g'ovaklarida kondensatsiya. Bug'lanish suv havzasining tuproq yuzasidan, barcha suv havzalaridan - ko'llar, ko'llar, daryolar va boshqalardan, shuningdek, o'simliklarning transpiratsiyasi (nafas olishi) orqali sodir bo'ladi.
Havzadagi namlik zahiralari yer usti suvlari (suv omborlari), qor, muz va er osti suvlari shaklida mavjud. Ko'rib chiqilayotgan vaqt uchun aktsiyalarning o'sishi ijobiy va salbiy bo'lishi mumkin. Ikkinchi holda, iste'mol qilinadigan namlik zaxiralari oqimni oshiradi. Suv zahiralaridan intensiv foydalanishga misol tariqasida qishda to‘plangan qorning erishi natijasida bahorgi toshqinlar hosil bo‘lishi mumkin. Suv havzasidagi namlik zahiralarining o'zgarishi butun yillik tsikl davomida oqimni sezilarli darajada qayta taqsimlaydi. Uzoq muddatli davrlarni hisobga olgan holda, bu tebranishlarni e'tiborsiz qoldirish mumkin va suv balansi tenglamasi oddiy shaklni oladi: oqim - yog'ingarchilik - bug'lanish.
baham ko'ring yog'ingarchilik, daryo oqimiga aylanib, chaqiriladi. koeffitsienti suv oqimi. SSSR hududida bu koeffitsient. Uzoq Shimolda 1 ga yaqin va baland tog'larda cho'l va qurg'oqchil dashtlarda 0 ga yaqin qiymatlar oralig'ida. Daryolarga suv havzasining 1 km2 dan oqib tushayotgan oʻrtacha uzoq muddatli oqimining qiymati odatda mm! suv havzasining 1 km2 maydonidan sekundiga kiradigan litr suv soni. SSSR hududining turli qismlarida suv miqdori baland tog'li hududlarda 100 l/sek-km2 ga yaqin, O'rta Osiyo cho'llarida esa 0 ga yaqin oqim modullari bilan tavsiflanadi. Yevropaning markaziy qismida. terr. SSSR, Moskva viloyatida oqim tezligi taxminan 6 l) sek - km2.
Daryo oqimi doimiy ravishda o'zgarib turadi. Yil fasllari bo'yicha uning tebranishlarida, masalan, yildan-yilga aniq ifodalangan takrorlanuvchi tsikl kuzatiladi. SSSR hududining ko'p qismi bahorgi toshqinlar va yilning qolgan qismida yomg'ir toshqinlari bilan to'xtatilgan nisbatan past oqim bilan tavsiflanadi. Uzoq muddatli oqimlarda tebranishlar aniqlanadi. chastotasi aniqlanmagan.