V. M. Karimovaning umumiy tahriri ostida. Toshkent

ijtimoiy  kutishlari
dir
.
  Kutishlarning  ijobat  bo’lishi  bir  insonning 
sherigiga nisbatan iliq va samimiy munosabatiga sabab bo’lsa, oqlanmaslik, aksincha, nizolarni 
keltirib  chiqaradi.  Odam  fe’l-atvorining  turli  bo’lishi  esa  ana  shu  kutishlar  tizimining  har  bir 
insonda turli darajada bo’lishi bilan izohlanadi. Ayniqsa, bu narsa o’qituvchi, professor bilan 
o’quvchi,  talaba  munosabatlarida  yaqqol  ko’zga tashlanadi. Ijtimoiy kutishlar go’yoki bizdagi 
o’zgalar to’g’risidagi o’y-fikrlarimizning obrazlariga o’xshaydi. Obrazning ijobiy yoki salbiyligiga 
qarab, biz o’zimizni turlicha tutamiz. 
Olimlarning  ma’lumotlariga  ko’ra,  matematik  amallarni,  sonlar,  miqdorlar,  shaxmat 
yurishlaridagi  operasiyalar  kabi  ma’lumotlarni  odam  miyasida  o’rnashib  qolishidan  ko’ra, 
ijtimoiy  ma’lumotlarni
,  ya’ni,  odamlar  orasida  o’zaro  munosabatlar  tizimida  ongimizga  ta’sir 
etuvchi ma’lumotlarni esda olib qolish qiyinroq ekan, shuning uchun bo’lsa kerak, insonning 
ijtimoiy xulqi vaziyatga bog’liq tarzda o’zgarib boraveradi, matematik hisob-kitobga oid malaka 
esa umr bo’yi esda qolishi mumkin. 
Ijtimoiy kutishlarga mos tarzda harakat qilish, gapirish Sharq madaniyatiga xos bo’lgan 
jarayondir. Bu yerda shunday jarayon sodir bo’ladiki, auditoriyaga yoqish maqsadida biror fakt 
haqida  yoki  bo’rttirib,  yoki  aksincha,  kamaytirib  gapirgan  notiq,  oxir-oqibat  o’sha  yolg’on 
aralash  fikrlariga  o’zi  ham  ishonib  boradi,  faqat  shu  tarzda  fikrlashga  odatlanadi.  Ya’ni, bu 
o’rinda biz yana o’sha verbal harakatlarning bora-bora e’tiqodga aylanib qolishini kuzatishimiz 
mumkin.  Ba’zi  domlalar  talabalarning  bilim  saviyasi  past  degan  illyuziya  bilan  sodda,  oldi-
qochdi  gaplar  bilan ma’ruzasini tugatish odati, ularning professional mahoratiga salbiy ta’sir 
ko’rsatishini ham aynan shu hodisa orqali tushuntirish mumkin bo’ladi. 
Ikkinchi tomondan, sodda, yuzaki, jiddiy fikrlashlarga sabab bo’lmaydigan ma’lumotlarga 
o’rganib  qolgan  auditoriya ham bora-bora notiqdan yaxshi ma’ruzani kutmaydigan, boshqa 

---

 
174 
voizlarning ham har qanday talablariga e’tirozsiz qabul qiladigan bo’lib qoladi. Ayniqsa, diniy 
aqidaparastlikka ergashib ketgan bolalar psixologiyasida e’tiqodning shakllanishini shu orqali 
tushuntirish mumkin.