|
10-rasm. Bosh miya po’stining qismlari
gan, qolgan qavatlari esa mayda (donasimon) hujayralardan, uchburchak va dugsimon
hujayralardan tuzilgan. Bosh miyaning po’sti ostidagi qismlari po’st ostidagi soha deb
ataladi.
3.3. Bosh miya va psixik funksiyalar
Po’st ostidagi soha va po’st ostidagi tugunlar differensiallashmagan va umumiy
sezuvchanlik markazidir. Emosiya va instinktlarimiz shu soha bilan chambarchas bog’liqdir
Harakatlarimizni idora etish uchun po’st ostidagi tugunlardan targ’il jismning ahamiyati
ayniqsa kattadir. Targ’il jism zararlanganda, odatda, harakat kuchayadi, ammo poyma-
poy bo’ladi.
Yuksak darajada tashkil topgan hayvonlarda psixik jarayonlarning va odamda ongli
jarayonlarning bevosita moddiy asosi bosh miya po’stidir. Bosh miyaning pastroqdagi
boshqa hamma qismlari, shuningdek, orqa miya ongsiz reflektor harakatlarning markazlari
bo’lib, xilma-xil fiziologik jarayonlarni idora etadi.
Bosh miyaning yuqorida aytilgan hamma qismlari va orqa miya markaziy nerv
sistemasi bosib o’tgan taraqqiyot yo’lining bosqichlaridir. Bosh miyaning taraqqiyotidagi
har bir qismi (pastdan yuqoriga qarab hisob qilganda) o’zidan avvalgi qismning ustiga
qatlangan. Orqa miya, undan keyin esa uzunchoq miya markaziy nerv sistemasining eng
qadimgi qismlaridir. Oldingi miya va po’st genetik jihatdan miyaning zng yosh qismlaridir.
Markaziy nerv sistemasining yuqorigi qismlari taraqqiy qilgunicha pastdagi (qadimgi)
qismlari murakkabroq psixik funksiyalarni xam bajargan deb o’ylash mumkin. Markaziy nerv
sistemasining yuqorigi qismlari tarkib topib taraqqiy qilishi bilan, murakkabroq psixik
funksiyalar miyaning yuksak taraqqiy qilgan qismlariga o’tdi. Shu bilan birga psixik
funksiyalar tobora murakkablashib va takomillashib bordi. Psixik funksiyalar miyaning
yuksak taraqqiy qilgan qismlariga o’tishi bilan miyaning pastdagi qismlari muayyan refleks va
instinktiv harakatlarnigina idora etadigan bo’lib qoldi.
Buning haqiqatan ham shunday ekanligini quyidagi hollar ko’rsatib turibdi. Biologik
taraqqiyotning ancha past bosqichlarida turgan hayvonlarning miya po’sti va oldingi miyasi
olib tashlanganda, bu qismlarning funksiyasini pastroqdagi qismlar o’tay boshlaydi. Masalan,
54
oldingi miyasi olib tashlangan baqa tamomila normal baqaga o’xshaydi. Bunday baqa
odatdagicha o’tiradi; baqa turgan taxta ag’darila boshlasa, u ag’anab tushmaslikka harakat
qiladi; agar baqa chalqancha ag’nab tushsa, o’nglanib oladi. Shunday qilib, baqa miya
yarim sharlaridan mahrum bo’lsa ham harakat qilish va o’z harakatlarini muvofiqlashtirish
qobiliyatini saqlab qoladi.
Yarim sharlari olib tashlangan kaptar og’ziga solingan ovqatni yeydi, turtib yuborilsa
yuradi; bunday kaptar turtinmasdan ucha oladi. Ammo kaptar turtib yuborilmasa, odatda,
qimirlamay turaveradi. Agar it miyasining ikkala yarim shari olib tashlansa, sun’iy suratda
boqilib borilsagina bir necha yil yashay oladi. Bunday it og’ziga solingan ovqatni yeydi,
yura oladi. It urilsa vangillaydi qattiq tovush eshitganda sapchib tushadi. Ammo bunday it
o’zicha ovqat qidirib topolmaydi va hatto yaqinidagi ovqatni ham topib yeya olmaydi. Bu it
uni boquvchi kishilarni tanimaydi. Avval hosil qilgan malakalari shu bilan birga, yangi
malakalar hosil qilish qobiliyati ham yo’qoladi. Ba’zi fiziologlar maymunlarning yarim
sharlarini olib tashlab tajribalar qilganlar. Maymunlar operasiya qilingandan keyin psixik
funksiyalari yo’qolishi bilan birga, harakatni muvofiqlashtirish tizimi ham buzilgan. O’lar
to’ppa-to’g’ri o’tirib tura olgan, shuningdek, narsalarni changallay olgan, ammo
murakkabroq harakatlar, ayniqsa yurish qobiliyati buzilgan.
I.P.Pavlov yuksak nerv faoliyatiga doir tekshirishlarida shunday hodisalarni ilmiy
asosda tushuntirib berdi.
Hayvonlar bosh miyasining ayrim qismlarini olib tashlash ustidagi tajribalar shuni
ko’rsatdiki, hayvon biologik taraqqiyotning qancha yuqori bosqichida tursa, quyi qismlarining
yuksak psixik funksiyalarni bajara olish imkoniyati o’shancha kam bo’ladi.
Odamda miyaning quyi qismlari yuksak psixik funksiyalarni bajarishga mutlaqo qobil
emas. Odam miyasining po’sti ostidagi qismlari po’st funksiyasini loaqal qisman ham bajara
olmasa kerak. Yarim sharlarsiz tug’ilgan bolalar (
anensefallar
)ni kuzatish bu holatni juda
ravshan tasdiqlaydi. Odatda bunday bolalar uzoq yashamaydi. Shunday bolalardan birining
faqat uch yil-u to’qqiz oy yashagani ma’lum. Bu bola doim yotgan, turishga biron marta ham
harakat qilib ko’rmagan. U narsalarni ushlashga hyech urinmagan, hatto narsalarni qo’lda
ushlab turishni ham bilmagan. Faqat yuzida ba’zi bir harakatlar ko’rilgan; u ba’zan
ijirg’angan; emganda va qoshiqlab ovqat berilganda lablari va tili harakatga kelgan. Bola
tagi bulg’anganda ham hyech bir parvo qilmagan. Bu bola bilan gaplashish yoki unga biron
narsa o’rgatish aslo mumkin bo’lmagan. Unda hatto eng oddiy ko’nikmalar ham hosil
bo’lmagan.
Yuqorida aytilganlardan, miyaning po’st ostidagi qismlarining psixik hayotga hyech
qanday aloqasi yo’q, degan ma’no chiqmaydi. Yarim sharlar po’sti o’z tolalari bilan bosh
miyaning hamma qismlariga va orqa miyaga bog’langan. Shu bilan birga, yuqorida
aytilganidek, orqa miyadagi nerv hujayralarining tolalari va po’st ostidagi sohalarning tolalari
yarim sharlar po’stining qismlariga bog’langandir. Shu sababli butun markaziy nerv sistemasi
va uning faoliyati bo’lmasa, psixik hayot ham bo’lmas edi.
Shu bilan birga, butun nerv sistemasining va butun organizmning faoliyatida bosh miya
po’sti asosiy rol o’ynaydi I.P.Pavlov ta’limotiga ko’ra, yarim sharlar po’sti organizmdagi
hamma funksiyalarni idora etadi.
Pavlov ta’limotiga ko’ra, katta yarim sharlar po’sti organizmning barcha funksiyalarini
boshqaradi.
55
Do'stlaringiz bilan baham: |
