V. M. Karimovaning umumiy tahriri ostida. Toshkent

5.5. Mustaqil fikrlash – ijtimoiy-psixologik hodisa 
 
Mustaqil  fikrlash  shaxs  xislati  sifatida  har  qanday  faoliyatda  individual  yoki  jamoaviy 
                                                 
7
Karimova V.M.
 Ijtimoiy psixologiya va ijtimoiy amaliyot: Universitetlar va pedagogika institutlari uchun o’quv 
qo’llanma. – T.: “Universitet”, 1999. – 96 b. 
Karimova V.
 Auditoriyada bahs-munozarali darslarni tashkil etishning psixologik texnologiyasi. – T.: 2000. 

---

 
86 
yutuqlarga erishishda yuqori darajini ta’minlaydigan muhim omil hisoblanadi. 
Mustaqil  fikrlash  qobiliyati  inson  xulq-atvoridagi  umumiy  mustaqillik  bilan bog’liq bo’lib, 
mustaqillikni tarbiyalash – keng qamrovli yondoshuvni talab qiladigan ilmiy muammo sifatida 
mohiyatan ijtimoiy-psixologiyaning predmetlaridandir. 
Mustaqil  fikrlash  qobiyati  inson  xulq-atvoridagi  umumiy  mustaqillik  bilan  bog’liq  bo’lib, 
mustaqillikni tarbiyalash – keng qamrovli yondashuvni talab qiladigan ilmiy muammo sifatida 
mohiyatan  ijtimoiy-psixologiyaning  predmetlaridandir.  Mustaqillik  insonning  o’z  xatti-harakati 
uchun javobgarlik, mas’uliyat hislari bilan uzviy bog’liq. Inson o’zi ongli tarzda ishtirok etgan, 
tushunib  bajargan  amallari,  harakatlari  uchun  javob  berishi  mumkin.  Real hayotda alohida 
olingan  shaxs  faoliyati  boshqa  kishilar  faoliyati  bilan  doimo  bog’liq  bo’lgani  uchun  ham 
ko’pincha  biz  bajargan  amallar  ijtimoiy  tus  olib  qoladi.  Chunki  shaxsning  o’z  maqsadlarini 
amalga  oshirishi,  o’z  mavqyeini  aniqlab  olishi  o’zgalar  bilan  bo’ladigan  muloqotisiz  ro’y 
bermaydi. Boshqa odamlarning mavjudligi va ularning fasilitasiyasi, ya’ni bir shaxsning boshqa 
shaxs  faoliyati  samaradorligiga  ta’siri  obyektiv  munosabat  sifatida  individual  faoliyat 
xarakteriga o’zgacha tus beradi. 
Ijtimoiy faoliyatda bo’lgani kabi mustaqil fikrlashga aloqador bo’lgan bilish faoliyatida ham 
operasion-texnik  tomon  ijtimoiy  xulq  tomoni  bilan  qo’shilib  ketadi,  ya’ni  “subyekt-obyekt” 
munosabati  (subyektning  obyekt  bilan  o’zaro  harakati)  “subyekt-subyekt”  munosabatiga 
aylanadi  va  bu  katta  amaliy  ahamiyatga  ega  bo’ladi.  Shaxs  bilish  faoliyatini  o’rganishda 
murakkab  munosabatning  bu  ikki  turi  aniqlanibgina  qolmasdan,  balki  uni  o’rganish usulini 
e’tiborga olish zarur. Yagona faoliyatning bu ikki tomonini bir-biridan ajratgan holda o’rganish 
bilish  faoliyati  taraqqiyoti,  o’sishi  qonuniyatlari  haqida  haqqoniy  ma’lumotlar  bermaydi.  Bir 
tomondan,  shaxsning  bilish  faoliyatini  predmetning  o’zi  bilangina  o’rganish  xato,  boshqa 
tomondan,  muloqot  omilini  bilish  omilidan  ajratib  o’rganish  qiyin.  Bilish  faoliyatining  gnostik 
(bilish) va muloqot jihatlari o’zaro chambarchas bog’liq, shuning uchun yagona faoliyatning bu 
ikki jihatidan birgalikda foydalanish zarur. Ana shunday dialektik rivojlanish fikrga ham taalluqli 
bo’lib, mustaqil fikrlashning sifati, samarasi va darajasi bevosita fikrlovchini o’rab turgan ijtimoiy 
borliq hamda undagi muomala madaniyatiga bog’liq. 
Fikrning  shakllanishi  hayotda  idrok  etilayotgan  voqyea  va  hodisalarni  baholash  “ko’r-
ko’rona”  unga  ishonish  yoki  aql  bilan  ishonishning  nisbatidan  kelib  chiqadi.  Fikrning  va 
e’tiqodning  rivojlanishi  bilish  jarayonida  muhim  omil  hisoblanadi,  fikrning  paydo  bo’lishi 
o’quvchida  chuqurroq  bilimga ehtiyojni hosil qiladi, bu esa o’z navbatida shaxsning barcha 
kuchlarini faollashtiradi, motivlar, iroda va aqliy harakatlarning birligini ta’minlaydi, ya’ni shaxs 
mustaqil ravishda o’z-o’zini boshqarishga undovchi va bajaruvchi omillari birligini ta’minlaydi. 
Tafakkur  mustaqilligini  rivojlantirishda  o’quv  faoliyatining  guruhiy  shakllariga  katta 
ahamiyat  beriladi,  lekin  bunda  shaxsning  individual  faoliyati,  fikr  va  harakatlardagi 
qaytarilmaslikning roli ham pasaytirilmaydi. Ya’ni, odam o’zi yolg’il bo’lgandan ko’ra, odamlar 
orasida, guruhiy bahslarda o’zidagi mustaqil fikrlay olish qobiliyatini o’stirishi mumkin.