V. M. Karimovaning umumiy tahriri ostida. Toshkent

Homo sapiens
” – “
aqlli zot
” tushunchasini o’zida ifoda 
etuvchi jonzotning paydo bo’lganiga taxminan 40 ming yildan oshibdi. Bu davrda olimlarning 
e’tirof etishlaricha, 16 ming avlod almashgan. 
Ch.Darvin
 ta’biri bilan aytganda, tabiiy tanlanish 
jarayonida yer yuzida saqlanib qolgan minglab millat va elatlarning keyingi davrdagi taraqqiyoti 
ko’proq biologik omillardan ko’ra, ijtimoiy omillar ta’sirida ro’y bermoqda. Shuning uchun ham 
har bir individni yoki shaxsni o’rganish masalasi uning bevosita ijtimoiy muhiti va uning ijtimoiy 
normalari doirasida o’rganishni taqozo etadi. 
Ijtimoiy  muhit  –  bu  insonning  aniq  maqsadlar va rejalar asosida faoliyat ko’rsatadigan 
dunyosidir.  Mazmunan  har  bir  insonning  shu  ijtimoiy  olam  bilan  aloqasi  uning  insoniyat 
tajribasi,  madaniyati  va  qabul  qilingan,  tan  olingan  ijtimoiy  xulq  normalari  doirasidagi 
harakatlarida namoyon bo’ladi. 
Demak, har bir shaxsning fe’l-atvorida atrofdagi do’stu-yorlari, oilasi, tarixiy zamon, davr, 
davlat  tuzumi  va  o’sha  jamiyatdagi  siyosat,  iqtisodiyot  va  mafkuraning  ta’siri  bo’lib,  bu  ta’sir 
uning yaxlit dunyoqarashi, fikrlash tarzi, tafakkurida o’z aksini topadi. Bunday ta’sirlarning ikki 
xili farqlanadi: 
 
makro  bosqichdagi  ta’sirlar
,  ya’ni  keng  ma’nodagi  ijtimoiy-ma’naviy,  siyosiy 
hamda iqtisodiy muhit ta’sirlari;
 
 
mikro bosqichdagi ta’sirlar
, yoki odamni bevosita o’rab turgan muhitdagi ijtimoiy 
muloqot  va  muomaladan  ta’sirlanishi.  Boshqacha  qilib  aytganda,  bunday  ta’sirlarni  shaxs 
bevosita  oila  muhiti,  ta’lim  muassasalari,  mahalla-kuy,  mehnat  jaoasidagi  hamda  do’stlari 
davrasidagi mulolqotlardan oladi. 
Bir qarashda ikkinchi bosqich ta’sirlarigina shaxsning insoniy qiyofasi hamda fe’l-atvorini 
belgilaydiganday tuyuladi. Chunki xalqimizda “qush uyasida ko’rganini qiladi”, degan naql ham 
bor. Ayniqsa, bizning “o’zbekchiligimiz”da odamning tug’ilib o’sgan oilasi, mahallasi, kimning 
avlodi-yu,  kimning  zurriyodi  ekanligi,  ta’lim  olgan  dargohiga  katta  e’tibor  beriladi. Ko’pincha 
xalqda: “Hovli olma, qo’shni ol”, degan maqol ham ishlatiladiki, bu ham farzandlar kamoli va 
oilaning tinchligida yon-atrofning ahamiyatiga ishoradir. Lekin makro bosqichdagi ta’sirlarning 
ahamiyatini kamsitish ham to’g’ri bo’lmaydi. Masalan, sho’rolar tuzumi jamiyat a’zolarini mute, 
manqurt, ihlossix, tobe, ma’lum bir ma’noda iymonsiz bo’lib qolishiga sababchi bo’ldi. Chunki 
bunga asosan o’sha muhitdagi nosog’lom e’tiqodlar, g’ayriinsoniy tashviqotlar, inson qadrini, 
uning  mehnatini  yerga  uruvchi  iqtisodiy  siyosat  (hamma bir xil turmush tarziga ega bo’lishi, 
“ishlamasa  ham  tishlayverish”),  kommunistik  mafkura  sabab  bo’ldi.  Tarixdan  shu  narsa 
ma’lumki, qaysi davlat va jamiyat tarixida bosqinchilik siyosati yurgizilgan bo’lsa, o’sha jamiyat 
odamlari psixologiyasida tobelik, diyonatsizlik, ixlossizlik ustun bo’lavergan. 
Mustaqillik psixologiyasi shundayki, unda har bir shaxs o’zining erkin mehnati bilan o’zi 
va  o’zgalar  manfaati  haqida  birday  qayg’uradi,  chunki  har  bir  shaxs  fidokorona  mehnat 
qilmasa, tinimsiz izlanmasa, na o’zining, na yaqinlarining, boshqalarning “kosasi oqarmaydi”, 
“biri  ikki  bo’lmaydi”.  Shuning  uchun  ham  istiqlol  yillarida  O’zbekiston  fuqarolarining 
psixologiyasida,  ularning  qadriyatlarni  idrok  qilishlari  va  kundalik  amallarida  o’z  shaxsiy 

---

 
94 
kamoloti, oilasi farovonligi, Vatan ravnaqi uchun nima qilish lozimligini ifodalovchi qarashlarida 
tub o’zgarishlar ro’y bermoqda. Bu o’zgarishlarni o’rganuvchi psixologiya fani oldida ham qator 
dolzarb vazifalar turibdi. 
Psixologiya ilmining namoyondalari bo’lmish olimlarning butun bir avlodi ana shu shaxs 
va  jamiyat  aloqalari  tizimida,  makro  hamda  mikro bosqichlardagi ta’sirlarning tub mohiyatini 
anglash,  uning  rivojlanishi  va  kamol  topishi  qonuniyatlarini  izladilar.  Abu  Nasr  Farobiy, 
A.Navoiy, Ibn Sino, Beruniy kabi yuzlab Sharq allomalari ham bu o’zaro bog’liqlikning falsafiy 
va  ijtimoiy  sirlarini  ochishga  o’zlarining  eng  durdona  asarlarini  bag’ishlaganlar.  Barcha 
qarashlarga umumiy bo’lgan narsa shu bo’lganki, odamni, uning mohiyatini anglash uchun 
avvalo  uning  shu  jamiyatda  tutgan  o’rni  va  mavqyeini  bilish  zarur.  Shaxsni  o’rganishning 
birlamchi  mezoni  ham  shundan  kelib  chiqqan  holda,  uning  ijtimoiy  mavqyei,  ijtimoiy 
munosabatlar tizimidagi o’rni bilan belgilanishi kerak. 
Lekin,  shaxs  bilan  jamiyat  o’rtasidagi  o’zaro  aloqalar  masalasida  birdaniga,  bir  xil 
yechimga  kelinmagan.  Bu  o’zaro  munosabatlar  asosan  ikki  polyar  nuqtai  nazardan  kelib 
chiqadi. 
N
N
a
a
t
t
i
i
v
v
i
i
z
z
m
m
 yo’nalishining tarafdorlari insonlardagi barcha xususiyatlarni tug’ma xarakterga 
ega, deb e’tirof etadilar (
Lens, Gruber
 va boshqalar). 
E
E
m
m
p
p
i
i
r
r
i
i
z
z
m
m
  tarafdorlarining  fikricha,  yangi  tug’ilgan  bola  go’yoki  “top-toza  taxta”  (
tabula 
rasa
),  unga  hayot  va  undagi  talablar  o’zining  qonuniyatlarini  yozadi  va  bola ularga so’zsiz 
bo’ysunishga  majbur.  Bu  yo’nalishning asoschilaridan biri 
J.Lokk
 bo’lib (1632-1704), uning 
fikricha,  tug’ma  fikrlar  yoki  g’oyalar  bo’lishi  mumkin  emas,  ular  xohish-tilak  va  og’riq  kabi 
elementar  sezgilarning  qayta  ishlanishi  natijalaridir.  Hayotda  ana  shunga  o’xshash  turli  xil 
sezgilar va g’oyalarning assosiasiyasi ro’y beradi. 
G.Leybnis 
(1646-1716) Lokka e’tiroz bildirib, hayotda umuman toza, sof doskaning o’zi 
bo’lmaydi, hattoki, eng yaxshi silliqlangan marmar yuzasida ham sezilarli teshiklar, do’ngliklar 
yoki tug’ma asoratlar bo’ladi-ki, ular odamning sezish va bilish organlari vositasida anglanishi 
mumkin.  Xuddi  shunday, inson bolasi ham tug’ilishdan muayyan belgilar, xususiyatlar bilan 
tug’iladi-ki, ularni biz layoqatlar, iqtidor, genetik xususiyatlar, deb ataymiz. Aynan shu tug’ma 
belgilar inson taqdirida ma’lum rol o’ynaydi, lekin yetakchi, sezilarli ta’sirlar hayotning keyingi 
bosqichlarida,  turli  faoliyatlarni  (o’yin,  o’qish,  mehnat  va  b.q.)  amalga  oshirish  jarayonida 
bilinib, shaxs sifatlarini shakklantirishga xizmat qiladi. 
Bu ikkala yirik yo’nalish o’rtasidagi tortishuvlarga chek qo’yish maqsadida 
F.Galton
 qator 
eksperimental  tadqiqotlar  o’tkazib,  har  bir  individga xos differensial xususiyatlar mavjudligini 
“egizaklar  metodi”yordamida asoslashga harakat qildi. 3-jadvalda 
Galton
 tomonidan irsiy va 
orttirilgan sifatlar munosabati yuzasidan aniqlangan natijalardan musiqaga layoqatlilik misolida 
keltirilgan. 
Egizaklardagi musiqaga moyillikning korrelyasion ko’rsatgichi ham yuqori bo’lib (p=0,7), 
egizak bo’lmaganlardan ancha farq qiladi (p=0,3-0,4). 
Galtondan keyingi tadqiqotlarda musiqaga bo’lgan qobiliyatga ona tilining xususiyati ta’sir 
qilishi yumshoq-tonal yoki keskir-tonal bo’lmagan tillar misolida aniqlandi. Masalan, keskinroq 
hisoblangan  rus  tilida  gapiruvchi  bolalardagi  musiqani  idrok  qilish  yumshoq,  tonal  tillarda 
so’zlashuvchi vyetnamliklarning idrokidan ancha past chiqqan.