V. M. Karimovaning umumiy tahriri ostida. Toshkent

XOTIRADA 
SAQLASH 
JARAYONLARI 
sensor xotira 
bloki
 
qisqa muddatli 
xotira bloki 
uzoq muddatli 
xotira bloki 
ma’lumot tushdi, 
lekin saqlanmadi 
muhim ma’lumot 
ajratib olindi 
ma’lumot saqlanmadi 

---

 
73 
mnemonika yoki mnemotexnika
 deb yuritiladi.  
 
Psixologiyada  mnemotexnik  usullarning  eng  keng  tarqalgani  –  bu 
tayanch 
so’zlarni  ajratish 
vositasida  eslab  qolishdir.  Bunda  eslab  qolinishi kerak bo’lgan jumla yoki 
she’rda  alohida  so’zlar  ajratib  olinadi  va  ularga  tayanib,  assosiativ  metod  yordamida  yaxlit 
material eda saqlanadi. Masalan, yoshlikda yodlagan biror she’ringizni eslang: 
 
Vodiylar
ni yayyov kezganda, 
Bir 
ajib his
 bor edi menda. 
O’xshashi yo’q bu go’zal 
bo’ston
 
Dostonlarda bitgan 
guliston
.... 
(H. Olimjon)
 
 
Odatda xotira yuqorida biz ajratganday har bir qatordagi ayrim-alohida so’zlarni ajratib, 
qolgan  so’zlarni  o’sha  tayanchiga  bog’lab  turib  mazmunni  eslab  qoladi.  Bu  qonuniyat 
matematik  sonlar  qatoriga  ham,  nasriy  jumlalarga  ham,  og’zaki  nutqda  o’qituvchi  yoki 
suhbatdosh  aytgan  iboralarga ham taalluqli bo’ladi. Konkret hayotiy misolda o’z xotirangizni 
sinab ko’ring. 
Shunisi xarakterliki, oddiy inson 10 gacha bo’lgan son yoki predmetlarni shu yo’l bilan 
eslab qolishi mumkin. Masalan, tug’ilgan kun munosabati bilan bozordan oladigan narsalar 
ro’yxatini tuzib olsangiz, unda 1, 2, 3, 4 chi va hokazo 10-chi deb yozilgan narsalar odatda 
o’sha  ro’yxatga  qaramasangiz  ham  esda  qolishi  mumkin,  lekin  undan ortig’i  – miyangizda 
ayqash-uyqash bo’lib ketishi mumkin. 
 
Ikkinchi  –  qadimgi  rimlik  voizlar  hyech  qachon  o’z  nutqlarida  qog’ozdan  – 
yozuvdan foydalanmaganlar. Ular tayyorgarlik bosqichida nutqining har bir mantiqiy bo’lagini 
o’zlari joylashgan bino yoki xonadonidagi konkret buyumlar, jihozlar bilan bog’lab turib esda 
saqlaganlar. Masalan, rimlik mashhur voiz 
Siseron
 har safar nutq so’zlashaga tayyorlanganda, 
o’zining  bog’ida  sayr  qilib  yurib,  uning  har  bir  bo’lagini  nomerlab  olgan,  keyin  ana  shu 
nomerlangan bo’lak bilan nutqining alohida qismlarini bog’lagan. Bunday mnemotexnik usulni 
amerikaliklar 
loci metodi
 deb atashadi. Uning mohiyati shuki, odam qator muhim obyektlarni 
o’ziga juda tanish bo’lgan joylarga bog’lab turib esda saqlab qoladi. Amerikalik Bauer (Bower, 
1973)  bu  usulni  talabalarda  qo’llab  ko’rib,  shuni  aniqlaganki,  odatiy  mexanik  tarzda 
yodlaydigan  talaba  berilgan  materialning  faqat  o’rtacha  28%ini  eslab  qolsa,  loci  metodini 
qo’llaganlar 72%gacha samarali ishlaganlar. 
 
Uchinchi keng tarqalgan usul – bu eslab qolinishi kerak bo’lgan narsalarni ma’no 
jihatdan  guruhlarga  bo’lib  turib  eslab  qolish.  Bu  usulni  biz  yoshlikdan  boshlab  ishlatib 
kelganmiz.  Masalan,  sizga  so’zlar  qatori  berilgan  :  sinf,  bola,  parta,  ruchka,  bog’,  uzum, 
charos, qalam, ariq. Shu so’zlarni yaxshilab esda saqlash uchun ularni ma’lum guruhlarga 
oldin bo’lib olsak, masalan, maktabga aloqador narsalar guruhi va bog’ bilan bog’liq narslar 
guruhlari.  Shu  aqliy  ishni  malaga  oshirsak,  albatta,  xotiramiz  ishi  samarali  bo’ladi.  Yoki 
yoshlikdagi bir ertak hammaga tanish: chol turp ekkan va u shu qadar katta bo’lib ketganki, o’zi 
yakka  hyech  uni  tortib  chiqara  olmaydi.  Shunda  u  kampirni,  kampir  –  nabirasini,  nabira  – 
kuchukni,  kuchuk  –  mushukni, mushuk esa sichqonchani chaqirib, birgalikda jo’r bo’lishib, 
tortib olishadi. Nega bu ertakning ma’no-mazmuni yoddan chiqmaydi, chunki undagi voqyealar 
zamirida birin-ketin amalga oshadigan voqyealar zanjiri mavjud. Shu birin-ketinlik qonuni eng 
kattadan  eng  kichkina  bo’lgan  jonzotning  birgalikdagi,  do’stona  uzviyligi  yotadi.  Bu ertakda 
nafaqat tarbiyaviy ma’no bor, bu ham muhim, balki unda yuqorida ta’kidlaganimiz  – guruhiy 
o’zaro bog’liqlik tamoyili bor. Bu ham hayotda tez-tez qo’llaniladigan 
mnemotexnik
 usuldir. 

---

 
74 
Shunga o’xshash materialni xotirada samarali saqlash usullari har bir shaxsda individual 
bo’lishi ham mumkin, bu sizning aqliy faoliyatingizni qanday tashkil etganligingizga bog’liq.