V III bob. Yalpi ich k I mahsulot statistikasi

44,4
487,2
8,4
2010 y. yanvar-dekabr
43,2
7,8
49,0
I Mahisulotlar ishlab chiqarish
□ Xizmat ko’rsatish
□ M ahaulotlar va eksport-im port 
operatsiyalariga sof soliqlar
8.1.2-chizma. YaIM ishlab diiqarishning tarm oqlar bo‘yicha tarkibi 
(umumiy hajmga nisbatan foiz hisobida)
Korxonalar va tashkilotlar yagona davlat registri ma’lumotlariga 
ko‘ra, 2011 yilning 1 yanvar holatiga iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida 
ro‘yxatga olingan yuridik shaxslar soni 283,4 mingtaga etdi, shu jumladan 
faoliyat ko‘rsatayotganlar soni 251,8 mingtani (88,8%) tashkil qildi.
Ro‘yxatga olingan korxona va tashkilotlarning eng ko‘pi savdo va 
umumiy ovqatlanish (26,9%), qishloq xo‘jaligi (20,1%), sanoat (12,5%)ga 
to‘g‘ri keladi.
8.1.2-jadval
2011 yilning 1 yanvar holatiga korxona va tashkilotlar iqtisodiyot
R o ‘yxatga olinganlar
Faoliyat
ko‘rsatayotganlar
Ming
Yakunga 
nisbatan foizda
Min
g
Yakunga 
nisbatan foizda
Jami
283,4
100,0
251,
8
100,0
shu jumladan:
Sanoat
35,5
12,5
29,9
11,9
Qurilish
22,4
7,9
18,4
7,3
Qishloq xo ‘jaligi
57,1
20,1
54,4
21,6
Transport va aloqa
9,6
3,4
8,5
3,4
Savdo va umumiy ovqatlanish
76,3
26,9
63,0
25,0
Moddiy ishlab chiqarishning boshqa turlari
16,6
5,9
14,6
5,8
Aholiga 
maishiy 
xizmat 
ko‘rsatishning 
noishlab chiqarish turlari
3,9
1,4
3,4
1,3
Sog‘liqni saqlash va jismoniy tarbiya
10,4
3,7
9,9
3,9
Ta’lim, madaniyat, fan va ilmiy xizmat 
kbirsatish
21,6
7,6
21,1
8,4
Boshqa noishlab chiqarish tarmoqlari
30,0
10,6
28,6
11,4
158

---

Korxonalar va tashkilotlar yagona davlat registri ma’lumotlariga 
ko‘ra, 2011 yilning 1 yanvar holatiga iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida 
rbiyxatga olingan yuridik shaxslar soni 507,3 mingtaga etdi, shundan 
faoliyat ko‘rsatayotganlari soni 472,8 mingtani (jami ro‘yxatga olingan 
yuridik shaxslarning 93,2 foizini) tashkil qildi.
Ro‘yxatga olingan korxonalar umumiy sonining 92,2 foizini nodavlat 
mulki shaklidagi korxonalar, shundan 51,6 foizini fermer va dehqon 
xo‘jaliklari, 21,2 foizini xususiy korxonalar, 0,9 foizini chet el sarmoyasi 
ishtirokidagi korxonalar, 0,2 foizini aktsiyadorlik jamiyatlari, 18,3 foizini 
boshqa mulkchilik shakllaridagi korxonalar tashkil etadi.
7,3
2011 y.
21,2 
___ 
51,6
□
Davlat mulki
□
Xususiy korxonalar mulki
□
Fermer va dehqon xo’jaliklari
■
AksiyadorHkaamiystlari
□
Chet el sarmoyasi ishtisokidagi korxonalar
■
BosMqa mulkchihk shakllari
8.1.3-chizma. R o‘yxatga olingan xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar-yuridik 
shaxslar mulkchilik shakllari bo‘yicha taqsimlanishi (1 yanvar 
holatiga, umumiy soniga nisbatan foiz hisobida)
Ro‘yxatga olingan (fermer xo‘jaliklarisiz) korxona va tashkilotlarning 
asosiy qismi savdo va umumiy ovqatlanish (jami ro‘yxatga olingan yuridik 
shaxslarning 26,9 foizi), qishloq xo‘jaligi (20,1 foizi), sanoat (12,5 foizi) 
va qurilish (7,9 foizi) sohalariga to‘g‘ri keladi.
Demak, 2010 yilda 2009 yilga nisbatan YaIM tarkibida mahsulotlar 
ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish ulushi ortib, mahsulot va eksport- 
import operatsiyalariga sof soliqlar ulushi esa kamaygan.
YaIM ishlab chiqarishning tarmoqlar bo‘yicha tarkibida sanoat 
tarmog‘ining ulushi ortib, qishloq xo‘jaligining ulushi pasaygan. Xizmat 
ko‘rsatish sohasida esa transport va aloqaning ulushi ortgan.
159

---

8.2. Nominal va real yalpi ichki mahsulot.
Joriy davr amaldagi baholarda hisoblangan YaIM - nominal YaIM 
deb ataladi va u quyidagi maqsadlarda foydalaniladi:
- ishlab chiqarish hajmi va tarkibini aniqlash uchun;
- YaIMni taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonini aks ettirish uchun;
- YaIMni har xil yo‘nalishlar bo‘yicha oxirgi foydalanish jarayonini 
o‘rganish uchun;
- iqtisodiyotda amalda hosil bo‘lgan nisbatlar va o‘zaro aloqalarni aks 
ettirish uchun;
- ijtimoiy takror ishlab chiqarishning boshqa makroiqtisodiy 
ko‘rsatkichlari bilan solishtirish uchun (ish haqqi fondi, foyda, tovar 
aylanishi, asosiy fondlar hajmi, material resurslar harajatlari, davlat 
byudjeti kamomadi, davlat qarzi va boshqalar).
Joriy baholarda hisoblangan YaIM hajmiga ikki omil ta’sir ko‘rsatadi:
- ishlab chiqarilgan yoki foydalanilgan tovarlar va xizmatlar 
hajmining o‘zgarishi;
- tovarlar va xizmatlar bahosining o‘zgarishi (inflyatsiya yoki 
deflyatsiya darajasi).
Inflyatsiya (tovar va xizmatlar o‘rta bahosining ortishi) va deflyatsiya 
(kamayishi) YaIMni xaqiqiy hajmini aniqlashni qiyinlashtiradi, chunki u 
pullik, vaqt bilan bog‘liq bo‘lgan miqdoriy ko‘rsatkich. Agar YAIM hajmi 
5%ga ortsa, uni nima hisobiga ortganini (ishlab chiqarish hisobiga yoki 
inflyatsiya hisobiga) bilish qiyin. Shuning uchun uni baho ta’siridan holi 
qilish lozim. Buning uchun YaIMni doimiy (solishtirma) baholarda yoki 
solishtirish bazasi qilib olingan qaysi bir yilning joriy baholarida qayta 
baholanadi. Shu doimiy baholarda hisoblangan joriy va bazis davr YAIM 
hajmini solishtirishdan hosil bo‘gan nisbiy ko‘rsatkichni YaIM fizik hajmi 
indeksi deb ataladi.
JfxYaIM=Y aIM1/Y aIM0=ZR0q1/ZP0q0; bunda,
YaIM0=ZR0q0-doimiy baholarda hisoblangan bazis davr YaIM
YaIM1=ZR0q1-doimiy baholarda hisoblangan joriy davr YaIM (real 
YaIM).
Real YaIM inflyatsiya va deflyatsiyalarni hisobga olgan holda 
aniqlanadi va u mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni tahlil 
qilishda, amalga oshirilayotgan islohotlarning natijalarini baholashda, 
mamlakat 
iqtisodiyotini 
barqarorligini 
o‘rganishda 
va 
xalqaro 
solishtirishda keng qo‘llaniladi. Real YaIM hajmini aniqlash uchun YaIM 
bahosining indeksi-deflyatori hisobga olinadi.
160

---

Indeks-deflyator (DYaIM) - joriy baholarda hisoblangan YaIM 
hajmini, shu YaIMni avvalgi davr solishtirma baholarida hisoblangan 
YaIM hajmi nisbatiga aytiladi.
Jdef.YAIM=YaIM
1
/YaIM
1
1=ZR-
1
q
1
/Z ?
0
q
1
; bunda,
YaIM1 - joriy davr baholarida hisoblangan YaIM hajmi
YaIM11 - bazis davr baholarida hisoblangan YaIM hajmi.
YaIM deflyatorining baho indeksidan farqi shundaki, u ish haqqi, 
foyda (aralash daromadni xam qo‘shib) va asosiy kapital iste’molini baho 
o‘zgarishi natijasida o‘zgarishini, shuningdek sof soliqlar nominal hajmi 
o‘zgarishini o‘zida aks ettiradi. U ham iste’mol qilinadigan, ham 
investitsiya qilinadigan oxirgi tovar va xizmatlar baholarini o‘zgarishini 
ifodalaydi. Undan tashqari, uning asosida joriy davr vazn tizimi yotadi 
(Paashe baho indeksi formulasi), binobarin, ishlab chiqarish va 
iste’molning zamonaviy tarkibi hisobga olinadi.
Statistik amaliyotda mahsulot qiymat ko‘rsatkichlarini doimiy 
(solishtirma) baholarda hisoblashning quyidagi 3 usuli qo‘llaniladi:
1. To‘g‘ri qayta baholash usuli. Joriy davrda ishlab chiqarish va 
iste’mol qilingan natural usulda hisoblangan mahsulot hajmini () uning 
bazis davr bahosiga (R0) ko‘paytiriladi va doimiy baholarda hisoblangan 
joriy davrdagi mahsulot hajmi olinadi (R0 q1):
q1 R0= R0 q1;
Bu usul ishlab chiqarilgan mahsulot, asosan, bir xil bo‘lganda 
qo‘llaniladi.
2. Deflyatorlash usuli. Joriy davrda ishlab chiqarilgan va iste’mol 
qilingan mahsulot hajmini (ZR1q1) baho indeksiga (Jr=ZR1q1/ZP0q1) 
bo‘linadi va joriy davr mahsuloti solishtirma baholarda hisoblanadi:
Z R ^ : Jr=P0q1
3. Ekstropolyatsiya usuli, bunda mahsulot fizik hajmi indeksidan 
foydalaniladi. Solishtirma baholarda bazis davr mahsulot hajmi, mahsulot 
fizik hajmi indeksiga ko‘paytiriladi (Jq=ZR0q1/ZP0q0) va joriy davr 
mahsuloti hajmini o ‘zgarmas baholarda hisoblangan hajmi kelib chiqadi:
ZR0q0 x Jq=ZP0q1
O‘zgarmas baholarda hisoblangan YAIM hajmini aniqlash uchun 
o‘zgarmas baholarda hisoblangan iqtisodiy faoliyat tarmoqlarida yaratilgan 
yalpi qo‘shilgan qiymatlar (mahsulotlarga bo‘lgan sof soliqlarni ham 
qo‘shib) xajmlari qo‘shiladi.
Tarmoqda yaratilgan qo‘shilgan qiymatlar hajmini o‘zgarmas 
baholarda 2 hil usulda hisoblash mumkin:
161

---

- ikki marta deflyatori usulida tarmoq yalpi ishlab chiqarish va oraliq 
iste’mol hajmi bir-biriga bog‘langan holda deflyatorlanadi (yuqorida qayd 
etilgan uch usulning bittasini qo‘llab) va ularni birinchisidan ikkinchisini 
ayirib tarmoqning yalpi qo‘shilgan qiymat hajmi aniqlanadi:
- yagona ko‘rsatkich usulida - bazis davr yalpi qo‘shilgan qiymat 
yalpi ishlab chiqarish yoki oraliq iste’mol fizik hajmi indeksi orqali 
ekstrapolyatsiya qilinadi yoki bo‘lmasa joriy davr yalpi qo‘shilgan qiymati 
yalpi ishlab chiqarish yoki oraliq iste’moli baho indeksi orqali 
deflyatorlanadi.
Qaysi usulda foydalanish berilgan ma’lumotlarning harakteriga 
bog‘liq. Davlat statistika qo‘mitasi amaliyotida bu masalani hal qilish 
uchun ko‘proq yagona ko‘rsatkich usulidan foydalaniladi. Tovarlar ishlab 
chiqaruvchi tarmoqlarda, transport, uy-joy xo‘jaligida yalpi qo‘shilgan 
qiymat ishlab chiqarishning fizik hajmi asosida ekstropolyatsiya qilinadi 
va h.k.
Masalan, joriy davrda tarmoq yalpi ishlab chiqarish 960 p.b., oraliq 
iste’mol 440 p.b., yalpi ishlab chiqarishga kirgan tovar va xizmatlar bahosi 
bazis davrga nisbatan 2,5 marta ortgan, oraliq iste’molga kirgan tovar va 
xizmatlar bahosi 2,0 marta ortgan. Mahsulot fizik hajmi indeksi 105%. 
Tarmoqning yalpi qo‘shilgan qiymati bazis davrda 170 p.b., yalpi ishlab 
chiqarish 366 p.b. YAlpi ishlab chiqarish hajmini o‘zgarmas baholarda 
hisoblaymiz (real yalpi qo‘shilgan qiymat yoki real yalpi ichki mahsulot):
- ikki marta deflyatorlash usuli bilan (baho indeksini qo‘llagan holda):
960:2,5-440:2,2=384,0-200,0=194 p.b.
- ikki marta deflyatorlash usuli bilan (baho va fizik xajm indekslarini 
qo‘llagan holda):
366x1,05-440:2,20=384-200=184 p.b.
- yagona ko‘rsatkich usulida (bazis davr yalpi qo‘shilgan qiymatni 
ekstrapolyatsiya qilish bilan):
170x1,05=178,5 p.b.
Ikki marta deflyatorlash usuli ham yalpi ishlab chiqarish, ham oraliq 
iste’mol bahosining dinamikasini hisobga olgani uchun aniqroq usul 
hisoblanadi.
Umuman, Real YaIM=Nominal YaIM/YaIM deflyatori.
Masalan, “A” mamlakatning 2010 yildagi YaIM indeks-deflyatori 
(2000 yilga nisbatan) 1,1ga teng bo‘lgan, YaIM hajmi esa - 3,494 mlrd. 
so‘m. U holda 2001 yildagi real YaIM 3494:1,1=3176 mlrd. so‘mga teng 
bo‘ladi.
162

---

O‘zgarmas baholarda hisoblangan jon boshiga to‘g ‘ri keladigan YaIM 
hajmi - mamlakatni iqtisodiy rivojlanishini ifodalaydigan muhim 
makroiqtisodiy ko‘rsatkich bo‘lib, u ijtimoiy mexnat unumdorligi 
darajasini aniqlashning eng mukammal usuli hisoblanadi.
Masalan, “A” mamlakatda ishlab chiqarish YaIM hajmi:
2005 yilda ZR0q0=10140,2 mln. AQSh dollari 
2010 yilda Z R 1q1=13465,3 mln. AQSh dollari 
U holda jon boshiga to‘g‘ri kelgan:
2005 yilda=422 AQSh dollari 
2010 yilda=518 AQSh dollari
Shu o‘rganilayotgan 6 yil ichida YaIMning o‘rtacha o‘sishi: 
JYaIM=13465,3/10140,2:6=1,327:6=0,0473 yoki 4,73%
Shuni jon boshiga nisbatan hisoblasak,
JYaIM jon boshiga=518/422:6=1,227:6=0,038 yoki 3,8%
Demak, shu ishlar davomida mamlakat iqtisodiyoti barqaror 
rivojlanish tendentsiyasiga ega bo‘lgan.