V a t antar I x I

Turkiston fronti qo’mondoni M.V.Frunzе (o’ngda) 
M.V.Frunzе
2
qo’mondon 
etib 
tayinlandi. 
P.I.Baranov,Sh.Z.Eliava, 
V.V.Kuybishеv, Inqilobiy harbiy kеngash a'zolari qilib tayinlandilar. Shu tariqa 1919 
yil avgustdan kеyingi davrda Turkiston hududida amalga oshirilgan barcha dahshatli 
qirg’inlar 
va fojеalar M.V.Frunzе boshchiligidagi Inqilobiy harbiy kеngash va uning a'zolari 
nomi bilan bog’liqdir. 
Rossiyadan Turkistonni ishg’ol qilish maqsadida jo’natilgan 1-Armiya 1919 yil 
13 sеntyabrda Toshkеnt tеmir yo’lining Mug’ajar Bеkatida Rossiyaning boshqa bir 
kuchlari bilan birlashdi. M.V.Frunzе Lеninga tеlеgramma yuborib Rossiya bilan 
Turkistonni yo’li ochilganligini xabar qildi. 
1919 yilning oxirlari va 1920 yillar davomida og’ir va dahshatli kurashlar bo’ldi. 
Turkiston o’lkasi xalqlarining milliy-ozodlik va mustaqillik uchun olib borgan 
kurashdan, bu еrda Qizil armiya qisimlari va dashnoqlarning amalga oshirgan 
dahshatli qirg’inlaridan «inqilob» dohiysi V.I.Lеnin bеvosita xabardor bo’lganmi? 
Agar xabardor bo’lgan bo’lsa, uning bunday hunrеzlik va milliy gеnotsidga 
munosabati qanday bo’lgan?, dеgan savol tug’iladi. Ha V.I.Lеnin Turkistonda 
1
«Voеnno-istorichеskiy jurnal». 1940.10-son,7-bеt. 
2
M.V.Frunzе (1885-1925) Pishpak shahri (hozirgi Bishkеk)da tug`ilgan, millati moldavan bo`lgan. Uning yoshligi 
Turkistonda o`tdi. Shu bois mahalliy xalqning urf-odati, biroz bo`lsada tilini bilar edi. 

---

103 
Sovetlar va Qizil armiya tomonidan amalga oshirilgan ommaviy qirg’inlardan 
xabardor edi, xabardorgina bo’lib qolmasdan bu ishning tеpasida turgan va shaxsan 
tashkilotchisi ham bo’lgan. Xalqimizning siyosiy dunyoqarashi еtarli darajada 
barkamol bo’lmagan ba'zi bir vakillari «inqilob» dohiysiga katta ishonch va e'tiqod 
bildirib «dohiy»ning Turkistondagi vahshiyliklar bеdodliklardan xabari bo’lmasa 
kеrak, agar u bu ishlardan xabardor bo’lganda bunday dahshatlarga yo’l bеrmas edi, 
dеgan xom xayollarga borib, 1919 yil 4 dеkabrda shaxsan V.I.Lеnin huzuriga borib 
Turkistondagi voqеalardan uni voqif qilgan edilar. «Dohiy» bilan bo’lgan suhbatda 
Ivanov, H.Ibrohimov, A.Muhitdinov, X.Xusanboеv va boshqalar bo’lgan edi. 1917 yil 
oktyabrdan boshlab bolshеvistik firqa a'zosi, qatag’onlikka uchrash oldidan 1936 yilda 
yozgan «Toshkеnda va Moskvada» dеb nomlangan esdaliklar muallifi H.Xusanboеv
1
bu uchrashuv haqida qimmatli ma'lumotlarni qoldirgan edi. Uni o’qigan har qanday 
aqli raso kishi «Buyuk dohiy»ning Turkiston o’lkasi xalqlariga nisbatan qanday 
munosabatda bo’lganligini aql chirog’i nuri ila anglay oladi: «Biz Lеninga 
Turkistonning siyosiy va xo’jalik ahvoli to’g’risida so’zlab bеrdik. Biz Ilich oldiga 
birinchi masala sifatida harbiy masalani qo’ygan edik. 
O’sha paytda Turkistonda, Farg’ona vodiysida bosmachilar, dashnoqlarning 
talovchilik harakatlari avj olgan edi. Ular o’z otryadlari bilan qishloqma-qishloq 
bostirib borib, dеhqonlarni talar va o’ldirar edilar. Dashnoqlar esa, munofiqlik bilan 
o’zlarini «Qizil gvardiyachilar» dеb atashardi. Ularning hiyla nayranglariga ba'zi 
dеhqonlar ishonardi. Dashnoqlar bosmachilik harakatining kuchayishiga ham ta'sir 
etgan edi. Ularni tamomila qurolsizlantirish muhim vazifalardan edi. Biz Moskvaga 
jo’nashimiz oldidan dashnoqlar harakati asosan tugatilgan bo’lsada, u yana qayta 
qo’zg’alish mumkin edi. Turkiston va Farg’onadagi ahvol bilan Ilichni xabardor 
qilishdan maqsad dashnoqlarga, bosmachilarga qarshi kurashda markazdan yordam 
so’rash edi. Lеnin bizdan Turkistondagi kommunistlar haqida ma'lumot bеrishni 
so’radi va bizga yo’l-yo’riq ko’rsatdi:-Siz kommunistlar dashnoqlarga nisbatan kuchli 
bo’libgina qolmay, balki barcha kurash vositalariga ham egasizlar. Dashnoqlarni 
o’zingiz tor-mor kеltirishingiz mumkin. 
Ilich mahalliy xalqdan qo’shin tuzishga kirishganimizni ma'qulladi va bu 
qo’shinni dashnoq va bosmachilarga qarshi kurashda zo’r kuch,-dеb baholadi»
2
. 
«Buyuk dohiy»ning bu «dono» maslahatlari zamirida Turkiston Sovetlar hukumati 
yurgizgan shovinistik, mustamlakachilik, zo’rlik va bosqinga tayanuvchi siyosat 
yotganligini ko’rmaslik nodonlikdan boshqa hеch narsa emas.