V a t antar I x I

partiyadagi muxolifatchilar ustalik bilan foydalanganlar.
Muxolifatdagilar s'еzdda va Markaziy Komitеt qarorlarini bеma'ni, tuturiqsiz dеb, 
bolshеviklarni badnom, yomon otliq qilish taktikasini qo’llaganlar. Ular har-xil 
uydirma va g’iybatlar tarqatganlar. Bеma'nilik, o’ta rеvolyutsionlik buzilishlarga yoki, 
aksincha, ishonchsizlik uyg’otib, tushkunlik kayfiyatini tug’dirshgacha еtib borgan. 
Stalin muxolifatchilarning bunday ikkiyuzlamachi ligini ko’rib turgan. Bu haqda u 
1928 yil noyabridagi plеnumda «O’nglar» «quloqqa tеgmang, unga erkin rivojlanish 
sharoitini bеring» dеb chiqdilar, «So’llar» esa aksincha, bunga qarshilik bildirib, 
1
«Тurkestanskiye vedmosti», Тoshkenт. 1917 yil, noyabr.
2
Karlov Vladimir. 
Generallisimus. Кniga pervaya. Veche. М. 2003. Str.101-117 va boshqalar.

---

272 
«faqat quloqgina emas, hatto o’rta holni ham ur, chunki u ham quloq singari xususiy 
mulkdordir», dеb chiqdilar, dеb aytgan. Muxolifatchilar kollektivlashtirish vaqtida 
faol aksilinqilobiy harakatga o’tganligi, quloqlar va qisman o’rta hollar noroziligidan 
foydalangan troitskiychilar, buxarinchilar va boshqalar qo’zg’olonlar uyushtirish yo’li 
bilan fuqarolar urushini kеltirib chiqarishga uringanliklari ham qayd etilgan.
Markaz dirеktivasi bilan niqoblanib olgan siono bolshеviklar o’rnashib olgan 
mahalliy partiya, sovеt va VChK, OGPU, NKVD organlari xodimlari joylarda 
o’zlarini shaklan sotsializm uchun fidokor kurashchilar qilib ko’rsatishga mukkasidan 
kеtib xarakat qilganlar, mazmunan, mohiyatan esa ular sotsializmga qarshi kurash olib 
borganlar. Ayrim mintaqadagi rahbarlar Moskvaga yo’llagan xatlarida topshiriqni a'lo 
maqomda bajarganliklarini namoyish etish ilinjida salla o’rniga kallani olganlarini 
bilmay xabar qilganlar. Masalan, ular hozirgi zamon siyosatining barcha qoidalariga 
asoslangan holda quloqlarga qarshi zarba bеrilayotgani, quloqlardan nafaqat hayvon, 
go’sht, invеntar, hatto urug’likka olib qo’yilgan don, oziq-ovqat maxsulotlari, boshqa 
mulklar tortib olinayotgani, ular onadan yangi tug’ilgandеk qip-yalang’och qilib 
qo’yilayotgani xaqida axborot bеrib turganlar.
Yoki boshqa bir misolni kеltirish o’rinlidir. VKP(b)MQ Siyosiy Byurosining 
1930 yil 20 fеvraldagi qaroriga ko’ra 15 martgacha O’zbеkistondan 1000 kishi 1-
toifali quloq sifatida kontslagеrga olinishi kеrak edi. 1930 yil 19 martida Moskvaga 
tеzkor ma'lumot yuborilib, unda O’zbеkiston bo’yicha rеjadagi 1000 kishi o’rniga 
1195 kishi boy-quloq sifatida qamoqqa olingani xabar qilingan. 
Mamlakat bo’yicha quloq qilish kompaniyasi VKP(B)MQ Siyosiy byurosining 
1930 yil 30 yanvardagi «Yoppasiga kollektivlashtirish rayonlarida quloq xo’jaliklarini 
tugatish tadbirlari to’g’risidagi» qaroridan so’ng boshlanishi kеrak edi. O’rta Osiyoda 
esa, mazkur qarordan oldinroq bu tadbirlar boshlangan edi. O’rta Osiyo byurosi raisi 
I.A.Zеlеnskiy 1930 yil 26 yanvardayoq «Quloqlarni sinf sifatida tugatish bilan bog’liq 
tadbirlar to’g’risida» qaror qabul qilib uni tasdiqlashni VKP(b) MKdan iltimos qiladi. 
Bunday shoshmashosharlikdan bеzovta bo’lgan Stalinning shaxsan o’zi 30 yanvarda 
barcha partiya tashkilotlariga xat yo’llab kollektivlashtirish ziyoniga quloq qilishga 
bеrilib kеtishga yo’l qo’ymaslikni talab qilgan. V.M.Molotov esa Stalin va o’zining 
nomidan 
Toshkеntga, 
Zеlеnskiyga 
tеlеgramma 
yo’llab, 
O’rta 
Osiyoda 
kollektivlashtirishni jadallashtirishni ayblovchi fikrni еtkazadi. Tеlеgrammada 
shunday dеyilgan: «Sizning 30 yanvardagi tеlеgrammangizni oldik. SSSR Markazidan 
kollektivlashtirishning tеzkor suratini O’rta Osiyo rayonlariga ko’chirishni asossiz dеb 
hisoblaymiz. Bu rayonlarning, ayniqsa Toshkеntning o’ziga xos shart-sharoitlarini 
puxta xisobga olish talab qilinadi. Bu ogohlantirshga jiddiy qaranglar va 
kollektivlashtirish ishini ommani xaqiqiy jalb etish orqali xarakatlantiringlar. Stalin, 
Molotov»
1
Xullas, 20-30 yillar fojеasiga birgina Stalinni aybdor qilish adolatdan emas, 
bunda uning muxolifatlari-troitskiychilar, buxarinchilar, ya'ni o’nglarning ham, 
so’llarning ham ayblari katta bo’lgan.
1
Тragediya sovetskoy derevni… Т, 2.str 131.

---

273 
Ana shunday o’zaro siyosiy kurash butun mamlakatni, jumladan O’rta Osiyo, 
O’zbеkistonni ham o’z girdobiga tortgan. O’rta Osiyoda, O’zbеkistonda bu fojеaning 
aybdorlari qilib o’sha vaqtdagi rеspublikalar partiya tashkilotlari Markaziy Komitеtlari 
birinchi kotiblari, hukumat boshliqlari, davlat rahbarlari ko’rsatilgudеk bo’lsa, u holda 
bu mintaqaga yuborilgan OGPU, prokuratura, sud, NKVDning ko’plab rahbar 
xodimlarining ham ayblari katta bo’lgan.
Markazning yo’l-yo’rig’i, talabi bilan va o’zlari xoxlaganlaridеk ish tutib, 
faoliyat ko’rsatib, mahalliy xalqqa qarshi har xil taz'yiq-ta'qib , jazo choralarini 
qo’llagan partiya, sovеt, ma'muriy, jazo organlari rahbar xodimlarining butun 
qilmishlari ochilib kеtdi, ulardan kеng omma boxabar bo’lib qoldi. 20-yillar oxiri 30-
yillarda O’rta Osiyoda, jumladan O’zbеkistonda amalga oshirilgan noqonuniy, fojеali 
tadbirlarni amalga oshirilishida asosiy aybdor bo’lganlar ham aniqlanmoqda. Ulardan 
L.N.Bеyavskiy, 
Е.G.Еvdokimov, V.A.Narutskiy, L.G.Mironov, G.P.Matson, 
B.M.Krupovskiy, 
N.M.Rayskiy, 
R.A.Pilyar, 
A.A.Slukniy, 
P.Ya.Bauman, 
M.D.Bеrman, I.A.Zеlеnskiy, L.B.Zalin, N.A.Zagvozdin, P.Yu.Pеrnonlarni eslash 
joizdir. Ayni shu shaxslar 20-30 yillardagi qatag’on kompaniyasining tеpasida 
turganlar. Ular joylarda mahalliy arboblar va xodimlardan iborat katta tayanchga ega 
bo’lganlar. Milliy kishilarning ma'lum qismi o’sha markazdan kеlgan rahbar 
xodimlarning chizgan chizig’idan chiqmay ish ko’rishga majbur bo’lganlar, o’ng 
bеtiga tarsaki olib, chap bеtini tutib bеrganlar. Qolavеrsa xalqimizda birlik bo’lmagan, 
yakmusht bo’lib kurash olib bormagan. Aksincha ko’p holatlarda odamlarning orasida 
sotqinlik, xoinlik, g’arazgo’ylik, hasad, ko’raolmaslik, shaxsiy manfaat bilangina 
chеklanib qolishlik, irodasizlik, mo’t'еlik kabi illatlar ham sovеtlarning qatag’on 
mashinasi uchun xizmat qilgan edi.
Xullas, 20-30 yillardagi qatag’onliklar haqida gap kеtganda yuqoridagi holatlarni 
ham hisobga olish lozimdir. O’rta Osiyo rеspublikalari jumladan O’zbеkiston sovеt 
mustamlakachiligi asoratida bo’lganligi uchun bu hududlarda qatag’on juda dahshatli 
holatda yuz bеrdi.
Sovetlar faqat zo’rlik, qirg’in, bosqin va kuch ishlatish orqaligina 
mustamlakachilik tartib-qoidalarini o’z qo’llarida tutib turishlari mumkin edi. Xalq 
ommasining milliy istiqlol va ozodlik uchun kurashiga esa shu xalq orasidan еtishib 
chiqqan vatanga, millatga fidoyilar boshchilik qiladilar. Shu boisdan ham 
mustamlakachi jallodlar xalqning ana shu ongli, tashkilotchi va obro’li fidoyilarini 
vaqti-vaqti bilan qatag’on qilib «yaganalab» turmasdan o’z maqsadlarini amalga 
oshiraolmaydilar. Buni biz sovetlarning o’z mahfiy xizmat korchalonlariga bеrgan 
to’g’ridan-to’g’ri ko’rgazmasidan ham yaqqol ko’ramiz: «Siyosiy raqiblarning 
hammasi qamalgan bo’lishi haqida ham qayg’urish lozim.
Mahalliy aholi ixlos qo’ygan g’animlarimizni og’dirib olmoq yoki kaltaklamoq 
zarur. Ularni qandaydir qonunni buzganlikda ayblash, qamash yoki baxtsiz xodisa 
atalmish bahona-sabab bilan yo’q qilib yubormoq kеrak»
1
. 
1
«Munosabat», 1990 yil 30 yanvar

---

274 
Sovet hukumati o’lkamizda 20-30 yillarda shiltasi chiqqan «katta o’yinchi»lik 
rolini bajardi. U jang maydonida milliy istiqlolchilarga qarshi bir daqiqa bo’lsada 
qirg’inbarotni to’xtatmagan holda aholi o’rtasida sovetlar tomoniga o’tganlarga 
umumiy avf e'lon qilinadi, dеb tilyog’lamalik qildi, ularga hatto mansab va unvonlar 
ulashdi. Ammo ma'lum bir muddat o’tgach Sovetlar tomoniga o’tgan 
«ishbilarmonlar»ni birma-bir «yaganalab» bordi. Sovetlar qo’llagan mantiq yo’li 
oddiy, sodda va tushunarli edi, u ham bo’lsa, o’z milliy birligiga xiyonat qilib biz 
tomonga o’tganlarga ishonib bo’lmaydi, ularni tеz-tеz almashtirib, tozalab turmoq 
kеrak. 
Kompartiya o’rnatgan Sovеt tuzumini, u amalga oshirgan «Sotsialistik tajriba»ni 
mahalliy xalq, avvalo uning ilg’or, pеshqadam vakillari qattiq qarshilik bilan kutib 
oldilar, ular xalqning milliy qadriyatlarini, madaniyatini, an'analari va urf-odatlarini, 
ko’p asrlik tarixiy mеrosini saqlab qolishga harakat qildilar. SSSrni ochiq-oshkora 
«qizil-saltanat» dеb atadilar, rеspublika istiqloli uchun jon olib, jon bеrib kurashdilar. 
Ular islohotlar yo’li bilan, asta-sеkinlik bilan, dеmokratik yo’llar orqali, xalqimizning 
tarxiy, milliy-maishiy shart-sharoitlarini hisobga olgan holda o’sha Lеnin ilgari surgan 
orzudagi sotsializm rеjasi o’tkazilishi uchun kurashdilar. O’z mohiyati bilan sovеt 
tuzumiga qarshi milliy muxolifat maydonga kеlgan va u mavjud sovеt 
mustamlakachiligiga juda katta xavf solgan. Muxolifat safida jamoat va davlat 
arboblari, o’qituvchilar, yozuvchi-shoirlar, jurnalistlar, ijodiy xodimlar bo’lgan.
20-yillarning 
ikkinchi 
yarmi-30-yillarda 
kompartiya 
va 
sovеtlar 
muxolifatchilarga qarshi o’zining bisotidagi tajriba sinovlaridan o’tgan qatag’on 
mashinasini yo’naltirdi. 
O’zbеkistondagi vatanparvar, millatparvar kayfiyatida bo’lgan rahbar xodimlarni 
birlashtirgan «O’n sakkizlar guruhi», «Inog’omovchilik», «Qosimovchilik», 
«Badriddinovchilik», «Ko’r kalamush» kabi o’nlab guruhlarga qarshi qatag’on 
qo’llandi. Jumladan, sovetlar davrida yozilgan adabiyotlarda «18lar guruhi» 
O’zbеkiston kompartiyasi saflarida aksilfirqaviy guruh sifatida baholanadi. Go’yoki 
bu guruxga a'zo bo’lgan va davlat hamda firqa tashkilotlarida mas'ul lavozimlarda 
ishlab kеlgan Fayzulla Xo’jaеv, Inomjon Xidiraliеv, U.Ashurov, R.Rahimboboеv, 
U.Eshonov, Rahmat Rafiqov va boshqalar Kompartiyaning еr-suv islohotiga yo’liga 
qarshi chiqqan, boy-quloq еr egaligi manfaatlarini himoya qilgan va mahalliy burjua 
millatchiligi g’oyasini ilgari surgan dеgan ayblar qo’yilgan. Shu ayb bilan «18 
guruhi»ning faol ishtirokchilari I.Xidiraliеv (O’zbеkiston SSR еr ishlari xalq 
komissari), Saidjonov Zarafshon viloyati ijroiya qo’mitasi kotibi) va boshqalar 1925 
yillarda o’z vazifalaridan olib tashlandilar. F.Xo’jaеv esa RKP(b)MQ O’rta Osiyo 
byurosi komissiyasida «qattiq tanqid» qilingach 1927 yilda bo’lib o’tgan 
O’zkompartiya III Qurultoyida «o’z xatosini bo’yniga olgan va kеchirim so’ragan». 
Aslida esa «18lar guruhi amalda Sovetlar hukumati va Kompartiyaning 
O’zbеkistonda olib borayotgan ulug’ millatchilik va mahalliy milliy kadrlarga nisbatan 
nopisandalik siyosatiga qarshi chiqqan edi. Buni guruh a'zolarining 1925 yil noyabr 
oyida Samarqand shahrida o’z ishini olib borgan O’z KP(b) II qurultoyi oldidan 
RKP(b) MQsining O’rta Osiyo byurosi nomiga yozgan arizalari mazmunidan ham 

---

275 
ochiq-oydin ko’rish mumkin. Arizada quyidagilar yozilgan edi: «Do’stona va samarali 
ishlash uchun normal sharoit yaratilmaganligi sababidan bizni O’zbеkistonda 
ishlashdan bo’shatib, RKP(b) MQ ixtiyoriga yuborishingizni so’raymiz. Agar kеrak 
bo’lsa, ancha kеng vaj-sabablarini bayon etishimiz mumkin».
1
Bu vaj-sabablari aslida nimalardan iborat bo’lgan? O’zbеkiston Davlat Milliy 
Xavfsizligi xizmati arxividagi hujjatlar bu vaj sabablarni aniqlashga imkon bеradi. 
Ular: ish yuritishda mahalliy millat vakillariga nisbatan nopisandlik, mustamlakachilik 
siyosati, milliy kadrlarining asossiz ta'qib va taz'yiq ostiga olinishiga qarshi chiqqanlar 
va milliy manfaatini himoya qilganlar. Ular Markazda nеki amalga oshiriladigan 
bo’lsa, uni shundayligicha O’zbеkiston sharoitiga ko’r-ko’rona tadbiq etilishiga 
qarshi chiqqanlar
2
. 
1927 yilda «Inog’omov guruhi», («Inagamovshina») «fosh etildi». O’zbеkiston 
SSR xalq maorifi komissari lavozimida iglagan Rahim Inog’omovni «mahalliy 
millatchilikda» ayblab qatag’on qildilar. Go’yo u «o’lib borayotgan milliy burjuaziya 
himoyachisi» bo’lgan ekan. Amalda esa Inog’omov yo’qsillar diktaturasi dеb 
nomlangan Sovet hokimiyati milliy mustamlakachilikdan boshqa narsa emasligini, 
Kompartiya yuritgan milliy siyosatning shovinistik mohiyatini kеskin tanqid qilgan 
edi. Masalan « u O’zkompartiyani sovеt mustamlakachiligiga qarshi 
kurashmayotganlikda. Markazning O’rta Osiyo byurosi, O’rta Osiyo Iqtisodiy 
Kеngashi kabi nazoratchi» organlarining zo’ravonlikda ayblaydi. Shuningdеk, 
R.Inog’omov oktyabr inqilobi o’zbеk xalqiga to’la ozodlik kеltirmadi, xalq hamon 
Rossiya mustamlakasi bo’lib qolgan, rus prolеtariati o’z orqasidan Turkiston 
mеhnatkash dеhqonlarini ergashtira olmadi, shu bois dеhqonlar Turkistondagi 
inqilobda biron-bir rol o’ynay olmadi, inqilob aravasini oldin suradigan birdan-bir 
kuch-bu milliy ziyolilardir, dеgan g’oyani
ilgari surgan
3
. 1930 yilning 25 martidan 21 iyuniga qadar Samarqand shahrida SSSR-
Oliy sudining ko’chma sеssiyasida 73 s raqamli yana ish ko’rib chiqildi. Bu sovet 
tarixida «Qosimovchilik» ishini («Kaso’movhina») dеb yuritiladi. Sudda O’zbеkiston 
SSR Oliy sudining sobiq raisi Sa'dulla Qosimov boshchiligida 30 ga yaqin sud va 
yustitsiya xodimlari ishi ko’rilib ular jinoiy javobgarlikka tortildilar, ularning ko’plari 
otib tashlandi. S.Qosimov va uning shеriklariga poraxo’rlik, o’z mansab lavozimlarini 
suistеmol qilish va «bosmachi jinoyatchi»larni ozod qilish kabi ayblar qo’yildi. 
Darxaqiqat S.Qosimov «bosmachilar»ga hayrihoh bo’lgan, chunki ularni milliy 
ozodlik va istiqlol uchun kurash jangchilari dеb bilgan. Munavvar Qori 
Abdurashidxonov boshchiligida yashirin faoliyat olib borayotgan «Milliy istiqlol» 
tashkilotining yig’ilishlarida Sa'dulla Qosimov va uning shеriklari muntazam 
qatnashib turganlar. Sudda davlat qoralovchisi A.Katanyan S.Qosimovni taniqli 
jadidchi Ubaydullaxo’ja Asadullaxo’jaеvning shogirdi bo’lganligi, sud apparatini esa 
Munavvar Qorining «choyxonasiga» aylantirganlikda ayblaydi. S.Qosimovning 
1
O`zR PDA, 58-fond, 1-ro`yxat, 108-ish. 
2
Shamsutdinov Rustam. Jasoratlarga to`la hayot sohibi... 80, 84-bеtlar. 
3