30.1,2-жадвал
АҚШ, Евро зонаси, Хитой ва Япония товарлар савдоси, 2004-2010 йй.2
| 2004 й. I 2005 Й. | 2006 Й. | 2007 Й. | 2008 и. | 2 0 0 9 Й. | 2010 я .
A E
Ш.
м лр д . ДОЛЛ
Экспорт
819,9
909,0
1035,9
1160,4
1304,9
1068,5
1 2 7 8 3 1
И м порт
1485,5
1692,8
1875,3
1983,6
2139,5
1575,4
1969,2
Қ одцпқ
-6 6 5 ,6
-7 8 3 ,8
-8 3 9 ,5
-8 2 3 ,2
-8 3 4 ,7
-5 0 6 ,9
-6 9 0 ,9
Х и т о й , м л р д . д о л л .
Экспорт
593.3
762,0
969,0
1220,5
1430,7
1201,7
1570,5
И м порт
561,2
660.0
791,5
956,1
1132,6
1005,6
1394,6
Қ олдп қ
_ 3 2 Л
102,0
177,5
264,4
298,1
196,1
175,9
2008-2009 йиллардаги жахон молиявий-иктисодий инкирози жахрн
савдосининг йирик иштирокчилари тўлов балансининг мувозанатининг
бузилишига олиб келди (30.1.3-жадвал).
2 Соколов В. Тенденции развитая мировой товарной торговли в
199 0-2 0 0 8
гг. //М ировая экономика и
международные отношения, 2013, № 2, С. 45; International Trade Statistics 2011. W orld Trade Organization.
Sw itzerland 2011. P . 236,247.
570
30.1.3-ж адвал
Жаҳон савдосида катта улушга эга мамлакатлар тўлов балансининг
жорий операциялар счети колдиғн динамикаси,
ЯИМга нисбатан фоиз ҳисобцда3
! 2004 Й. i 2 0 0 5 й . j 2006 ft.
2007 й.
2008 й.
2009 й.
2010 й.
АКД1
!
-5 ,3
j
- 5 ,9
1
- 6 ,0
- 5 2
-4,9
-2 9
-3 ,3
Е врозон а
1
1,2
i
0,4
i
0,4
0,4
-0 ,8
-0 ,4
0,0
Х итой
3,6
1 2
|
9,5
11,0
9 ,4
5,8
6 ,2
Я пония
6,7
3 ,6
|
3,9
4,8
3,2
2,8
2,8
Жахон савдоси ҳажмининг кисқариши олдинги ўн йилликда шаклланган
диспропорцияни юмшахишга сабаб бўлди. Жумладан, 2009 йилда АҚШ
экспорти 18% га ва импорт 26% га қисқарди.
Жорий операциялар счёганинг ижобий колдиги ички жамгармалар ҳажми
ички инвестициялар ҳажмидан ортиқ мамлакатларда кузатилди (30.1.4-
жадвал).
30.1.4-жадвал
АҚШ ва Осиёнинг ривожланаётган мамлакатларида жамгармалар
ва инвестициялар, ЯИМга нисбагган фоиз ҳисобида4
|
~
1 2004
й .
! 2005 й- | 2006
й.
| 2007
й.
| 2008
й.
| 2009
й.
| 2010
й.
А Қ Ш
Ж амгармалар
14,5
!
15,1
162
14,5
|
12,6
10,8
1Z 2
И нвесгацш ш ар
19,7
20,3
20,5
19,5
18,2
15,0
15,7
С оф кредитлаш
I
- 5 ,2
-52
—4,3
- 5 ,0
- 5 ,6
- 4 3
-3 ,5
О с н ё ш ш г р и в о ж л а н а ё п а н м а м л а к а т л а р и
Ж амгармалар
38,4
41,5
44,1
45,0
43,9
43,6
45,4
И нвестициялар
35,8
37,3
38,0
37,9
3 8 Д
39,5
41,3
С о б кредитлаш
2,6
4 Д
6,1
7,1
5,7
4.1
4,1
Ушбу мамлакатлар ортиқча жамғармаларни хорижга инвестиция
қилишади ва мутаносиб равишда улар халқаро меҳнат тақсимоти таркибида
саноат махсулотлари ёки хомашё етказиб берувчилар сифатида қатнашадилар.
Жорий операциялар счётидаги дефицит мавжуд мамлакатларга ички
жамгармалар ҳажми ички инвестициялар ҳажмидан кам мамлакатлар киради
ва инвесгициялар хорижий капитални жалб этиш хисобига амалга оширилади.
Бу мамлакатларда дисбалансларни барқарор ўзгартириш жамгармалар ва
инвестициялар ўртасидаги нисбатни ўзгартириш мумкин бўлгандагина амалга
оширилади. Жорий операциялар счётининг ижобий қолдиғига эга
3 Соколов 5 . Тенденции развития мировой товарной торговли в 1990-2008 i t . //Моровая экономика и
международные отн ош еш и, j4*2, 2011. С. 45.
4
W orid Economic Outlook: Rebalancing Growth. A pril 2010. P. 182,184,
571
мамлакатларда жамгармалар даражасининг пасайиши ички исгеьмолнинг
ортишини тақозо этади. Аксинча, жорий операциялар счёги тақчилликка эга
мамлакатларда номутаносибликни юмшахиш жамгармаларни кўпайгириш ва
истеъмолни чеғаралашни тақозо этади.
ХВФ маълумотларига кўра, АҚШнинг Шарқий Осиё мамлакатлари билан
савдосидаги номутаносибликни камайтиршпни фақат мамлакатда жам
гармалар даражасини ошириш ва Шарқий Осиё мамлакатлари, жумладан,
Хитойда жамгармалар ҳажмини пасайтириш орқалигина амалга ошириш
мумкин.
30.2. Ташқи қарз
Иқгасодиёгга ташқи ресурсларни жалб этиш халқаро амалиётда нормал
ҳолат ҳисобланади. Ташқи молиявий ресурслар, одатда, миллий иктисодиётни
ривожлантиришнинг кўшимча манбаи вазифасини бажаради. Ташкаридан қарз
олиш давлат ва хусусий сектор томонидан амалга оширилади. Кўпчилик
мамлакатлар учун ташқи қарз бюджет камомади ва давлат қарзини
молиялаштириш воситаси хисобланади. АҚШ дунёда давлат қарзини ташки
ресурслар ҳисобидан молиялаштириш даражаси бўйича етакчи мамлакат
саналади. Аксарият ривожланган мамлакатлар йирик ҳажмда ташқи қарзга эга
бўлиб,
улар
АҚШ ғазначилик қарз
дастаклари
шаклида
бошқа
мамлакатларнинг марказий банклари томонидан сотиб олинган.
ХВФ 2003 йилда ташқи кдрз статистикаси бўйича йўриқнома нашр зтди5.
Ушбу йўриқномада ялпи ташки карзга куйидагича таъриф берилган: “Ялпи
ташқи қарз — бу бир мамлакат резидентининг норезиденгларга нисбатан қабул
қилган асосий сумма ва фоизлар кўриншпвдаги шартлар билан боғлиқ
бўлмаган
жорий
ҳақиқатда
сўвдирилмаган,
шунингдек
мамлакат
резиденгларининг норезидентларга нисбатан келажавда, муайян муддатда
сўндирилиши лозим бўлган мажбуриятлари ҳажмидир”.
Мамлакатнинг ялпи гашқи қарзи давлат ва хусусий сектор (расмий ва
хусусий) қарзларини ўз ичига олади. Давлатнинг ташқи қарзи қуйидагилардая
иборат:
- давлат ва унинг ваколатли органлари томонидан олинган кредитлар ва
қарзлар;
- давлат ва унинг ваколатли органлари томонидан халқаро капитал
бозорларига чиқарилган қимматбаҳо қогозлар;
- давлат ва унинг ваколатли органлари қабул қилган кафолагглар ҳамда
бошқа билвосита мажбуриятлар. Бу холат учинчи томон мажбуриятлари
бўйича масъулиятаи тақозо этади.
Ташқи қарздорлик ва ташқи қарз қарз олувчи мамлакатнинг молиявий-
иктисодий ҳолатига тескари таъсир кўрсатади. Улар бир томондан қўшимча
5 External D ebt Statistics: Guide for Compliers and
U s e
ra (The Guide). IMF. 2003. P.7.
572
молиявий ресурсларни жалб қилишни рағбатлантирса, иккинчи томовдан таш-
қи карзларнинг кўпайиши молиявий инқнрозни келтириб чиқариши мумкин.
Давлатнинг ташқи карзи унинг хапқаро иқтисодий, шу жумладан, кредит
муносабатлари миллий ва жаҳон иқгисодиетига сезиларли таъсир кўрсатади.
Кррз муддагини қайгаришнинг ўтиб кетиши ташқи қарз муаммосини
чуқурлаштиради ва қарз олувчининг рейтингини пасайтиради. Бу эса, ўз
навбатида, ташқи кредиторлар ва инвесторлар фаолиятига салбий таъсир
кўрсатиб,
ташқаридан
жалб
этилаётган
молиявий
ресурсларнинг
кимматлашувига олиб келади. Юқори даражада муддати ўгаб кетган ташқи
қарздорликка эга мамлакатлар учун халкаро молия бозорларига йўл ёпилади.
Ушбу мамлакатлар учун ташқи ресурсларнинг асосий манбаи сифатида
халқаро молия ташкилотларининг кредитлари хизмат кцлади. Тахдиллар
кўрсатишича, 2010 йилда муддати ўгиб кетган қарздорликка эга мамлакатлар
ёки карзлари 2004 йилдан 2008 йилгача каша расмийлаштирилган
мамлакатлар сони 44 тани, юқори даражада қарздорликка эга камбагал
мамлакатлар сони эса 39 тани ташкил этган6.
Халқаро иқгисодий муносабатлар, валюта ва солиқ режимларининг
эркинлашуви ташқи
қарзнинг
шаклланшиидаги муҳим
омиллардан
ҳисобланади. Божхона тарифларининг пасайтирилиши, жорий операциялар
бўйича валюта чекловларининг бекор килиниши халқаро савдо ҳажмининг
ортишига кўмаклашади. Халқаро савдо ҳажми дунё мамлакатлари томонидан
халқаро капитал ҳаракаяи билан боғлиқ операциялар бўйича валюта
чекловларининг бекор кқлиниши туфайли ҳам ортади, чунки инвестицион ва
истеъмол товарларининг бир қисми кредит бериш орқали тўловларни
кечиктириш йўли билан сотилади.
Шуниси характер лики, дунёнинг кўплаб мамлакатларида хорижий
валютадаги захираларнинг таркибини ташқи қарзнинг таркибига мос равишда
шакллантириш тенденцияси кузатилмовда. Чунонни, Бразилияда халкдро
захиралар учта валютада - АҚШ доллари, евро ва Япония иенасида шакллан-
тирилган. Чунки мамлакатнинг тапщи карзи мазкур уч валютадаги қарздан
иборат. Жанубий Кореяда халқаро захираларнинг инвестицион таркиби ташки
қарзнинг валютавий таркибига ва жорий валюта операциялари бўйича
тўловларнинг қайси валюталарда амалга оширилаётганлигига мос равишда
шакллантирилмокда. Чехияда эса расмий валюта захиралари АҚШ доллари ва
еврода шакллантирилган. Уни шакллантиришда эътиборга олинадиган мухим
омиллардан бири твшқи карзнинг валютавий таркиби хисобланади7.
Ташқи карзнинг шаклланипшда халқаро иқгисодий муносабатларнинг
эркинлашуви, валюта ва солиқ режимларининг жаҳон стандартларига муво-
фиқдашуви муҳим ўрин эгаллайди. Божхона божларининг пасайтирилиши ва
жорий операциялар бўйича валюта чекловларининг бекор қилиниши халқаро
6
W orld Econom ic Outlook: A pril 2010. IMF.. 2011. P. 171.
7 Фаненко М . М еждународная ликвидаосгь и диверсификация официальных рйервны х акж воэ. //Мировая
экономика и международные отношения, № 6,2007. С . 56.
573
савдонинг ривожланишига сабаб бўлади. Капитал операциялари бўйича
валюта чекловларининг бекор қилиниши эса халқаро савдонинг
янада
ривожланишига олиб келади. Чунки бундай чекловларнинг бекор қишниши
инвестицион товарларни ва айрим истеъмол товарларни кредитга сотиш
имконини беради. Саноат жиҳатдан тараккий этган мамлакатларда капитал
харакати операциялари буйича валюта чекловлари 1980-1990 йилларда тўлж
бекор кщпшган. Жорий операциялар буйича валюта чекловларини бекор
қилган мамлакатлар сони 1990 йиллар бошвда 67 тага етган бўлса, XXI
асрнинг бошига келиб, бу мамлакатларнинг сони 148 тага етди. Бу ислоҳотлар
импортёрларга товар ва хизматлар импорта буйича тўловларни амалга
ошириш учун миллий валютани эркин конвергациялаш имконини берди. бу
эса миллий ишлаб чиқарувчиларнинг рақобатбардошлигига бевосита таъсир
кўрсатди ва уларни маҳсулотлар таннархини пасайтиришга, ишлаб чиқаришни
модернизациялашга мажбур қидци.
Жорий операциялар буйича валюта чекловларини бекор кдшшща ХВФ
муҳим ўринга эта. Чунки ХВФ низомига биноан бу ташкилотга аъзо мамлакат
лар жорий операциялар бўйича валюта чекловларининг бекор қилиш мажбу-
риятини ўз зиммаларига олишади. Жорий операциялар буйича тўсиқларяк
олиб ташлаган мамалкатлар эса, бу жараённи янада ривожлантириш учун
капитал операциялар бўйича ҳам тўсикларни бекор қилишга ўтишади. Бу
халқаро молиявий муносабатларнинг янада эркинлахшипига олиб келада.
Халқаро капитал миграциясининг мамлакатлар томонидан эркинлаш-
тирилиши ташки қарз миқдорида ўз аксини топади. Ташқи қарзлар қарздорлик
пассивларининг асосий қисмини ташкил қилади. 1998-2004 йилларда 24 та
тараққий этган мамалкатда норезидентларга берилган қарзлар 7 баравар ўсган
бўлса, норезиденглардан олинган қарзлар 3 баравар ўсган. Ривожланаётган
мамлакатларда норезидентларга берилган ялпи қарзлар қиймати 1998 йилдаги
101 млрд. доллардан 2003 йилдаги 13,2 млрд. долларгача қисқарди. 2004 йидда
эса ташқи қарзлар активи 28 млрд. долларга қисқарди. Бу мамлакатлар
томонидан олинган қарзлар 1998 йилдаги 23 млрд. доллардан 2004 йиддаги 50
млрд. долларгача ўсди.
Ташқи қарзнинг шаклланишига жаҳон иктисодиётнинг ҳолати хзм
таъсир кўрсатади. Жаҳон иқшсодиётвда ўсши кузатилганида (1970 йиллар
нинг ўрталаридан 1980 йилларнинг иккинчи ярмигача) капитал таклифи ва
бунга мос равишда ташқи молиялаштириш ҳам ўсиб борган. Жаҳон
иқгасодиётвда пасайиш кузатилганида (1980 йилларнинг бошидан 1990
йилларнинг охригача) капиталнинг ривожланаётган ва ўгаш иқгасодиети
мамакатларига хдракати кескин қисқарди.
Кредитор мамлакатлар учун кредитлар олиш экспортни қўллаб-
кувватлашнинг энг мухим усулларидан биридир. Тараккий этган мамлакатлар
ташқи ресурслардан бюджет камомадини ва давлат қарзини молиялаштириш
учун фойдаланишади. Аммо бу мамлакатларда давлат қарзларини
молиялаштиришнинг бошқа муқобил манбалари ҳам бор. Ривожланаётган ва
574
ўгиш иктисодиёти мамлакатларидаги вазият тараккий этган мамлакатлардан
кескин фарк қилади. Бу мамлакатлар ташқи молия манбаларидан фойдала-
нишда катта қийинчиликларга дуч келишади. Ривожланаётган мамлакатлар
даромадининг бекзрорлигини ва молиявий захираларининг чекланганлигини
инобатга олсак, уларда ташқи қарзларнинг ўсиши миллий иктисодиётнинг
барқарорлигига зиён етказиши ва сиёсий вазиятнииг беқарорлашувига олиб
келиши мумкин.
Захира валюталарини эмиссия қилувчи мамлакатлар (АҚШ, ЕИ, Япония)
ўз дефицитларини ташқи ресурслар хисобидан молиялапггиришлари мумкин.
Бу мамлакатларнинг газначилик векселлари ва бошка қарздорлик қимматли
қоғозлари бошқа мамлакатларнинг Марказий банклари ва норезидентлари
томонидан сотиб олинади. Мисол учун, АКЩ уз газначилик векселларини
норезидентларга сотиш орқали нафақат АҚШ давлат бюджета камомадини
норезидентлар ҳисобидан молиялаштириш га эришади, балки шу билан бирга
долларни жаҳон иқгисодиётида эркин муомалада бўлишига шарт-шароит
яратади.
Ташки қарз инқирози. Жаҳон иқгисодиёти ва халқаро иктисодий
муносабатларнинг ривожланишида ривожланаётган мамлакатларнинг тапщи
қарзи муҳим ўрик эгалайди. Бу мамлакатларда ташқи карзнинг тез ўсиб
бориши 1973-1974 йилларда бўлиб ўтган нефть инкирози билан бог лик. Нефть
нархининг кескин ўсиб бориши бу мамлакатларда тўлов балансини
молиялаштиришнинг ташқи манбаларига бўлган эхтиёяснинг ошишига олиб
келди. Нефтдолларларнинг катта қисми Ғарб тижорат банкларида сақланади.
Бу банклар эса катга фойда олиш мақсадида, тез ўсиб бораётган мамлакатларга
кредитлар беришган эди. Шу сабабли Логин Америкаси мамлакатларида ва
бошка мамлакатларда ташки қарз катга суръатлар билан ўсиб борди. Аммо бу
мамлакатлар ташки қарздан, асосан, жорий истеьмолни ва самарадорлиги паст
инвестицион лойихдларни молиялаштириш учун фойдаланди.
1979
йидцаги иккинчи нефть инқирози АҚШ пул сиёсатининг ўзгаришига
олиб келди. Даставвал, АКЩ ва кейинчалик бошқа ривожланган мамлакатлар
кредитлар бўйича фоиз ставкаларни оширишди. Бундан ташқари, асосан
ривожланаётган мамлакатлар томонидан экспорт қилинадиган хомашё ва
озиқ-овқат маҳсулотларининг жаҳон бозоридаги нархи 1981-1982 йилларда
кескин тушиб кетди. Шу билан бирга АҚШ долларининг жаҳонда қадри оши
ши ривожланаётган мамлакатлар ташки қарзлар қийматининг ошишига олиб
келди. 1981 йилда ривожланаётган мамлакатлар ўз дефицитларини молия
лаштириш учун қўшимча 24,6 млрд. доллар микдорида ташқи қарз олишди.
Натижада, 1982 йилнинг авгусгида бир қатор мамлакатлар ўзларини
дефолт деб эълон қилишди. Даставвал, Мексика ўз ташқи қарзлари бўйича
тўловларни амалга ошира олмаслигини зьпон қипди. Кейинчалик Аргентина,
Бразилия ва Чили ўзларининг дефолт ҳолатидалигини тан олшцди. Охир-
оқибат бу инкироз Жанубий Осиёга ҳам (айниқса, Филиппин оролларига),
Африкага ҳам, ўтиш иктисодиёти мамлакатларига ҳам (айниқса, Полша ва
575
Югославияга) кучли салбий таъсир кўрсатди. Лотин Америкасининг 3 та
йирик мамлакатининг тўлиқ дефолт бўлиши АҚШдаги бир қатор йирик
банкларнинг банкрот бўлгапига ва шу орқапи халқаро молиявий
муносабатларнинг беқарорлашувига олиб келди.
1980
йилларнинг бошида ривожланаётган мамлакатлардан капиталнинг
қочиши тенденциясини кузатиш мумкин. Бу ҳолат қиска вақт ичида
ривожланаётган мамлакатларни капитал нетто-импортёрларидан негго-
экспортёрларига айлантирди.
Инқироз таъсирини юмшатиш учун халқаро молия ташкилотлари томо
нидан молиявий ёрдамлар такдим этилди ва ривожланаётган мамлакатларнинг
ташқи қарзи реструктуризациялавди. Натижада 2008 йижача ривожланаётган
мамлакатлар ташқи қарзининг ўсиш суръатлари пасайиб борди. 2007 йилда
ривожланаётган ва ўтиш иктисодиёти мамлакатларининг ташқи қарзи 4135
млрд. долларга тенг бўлди. Бу қарзнинг ўртача йиллик ўсиш суръати 1998
йилдан бошлаб 3,7% га тенг бўлди. Бу карзнинг ярмидан кўпроғини расмий
кредитлар ташкил қилади. Бу умумий сумманинг географик таркиби
куйидагича: Осиё - 1016 млрд. долл., Логин Америкаси - 824 млрд. долл.,
Марказий Шаркий Европа - 1976 млрд. долл., МДҲ - 671 млрд. долл., Яқин
Шарқ - 389 млрд. долл., Африка— 824 млрд. долл.
Ташқи қарз таркибида жиддий ўзгаришлар бўлмокда. Бу ўзгаришлар,
биринчи навбатда, облигацияларнинг норезидентларга сотилиши билан
богликдир. 1990 йилларда норезидентларга сотилган облегациялар йилига
ўртача 23% га ўсган, тижорат кредитларида бу кўрсаткич 2% дан ошмаган.
Бундан ташқари, қиммат кредитларнинг қисқариши кузатилган. Аммо бугунги
кунда тапщи қарз муаммосининг огирлашуви биринчи ўринда ривожланаётган
мамлакатлардан капиталнинг катга ҳажмида чиқиб кетиши сабаб бўлмокда.
Ташқи қарзни тартибга солиш. Ташки карзнинг мунтазам ўсиб бориши
натижасида бу қарзлар бўйича мамлакатлар жорий тўловларни амалга ошира
олмаслиги мумкин. Давлат тапщи қарзини ва унинг тўлов қобилятини тахдил
қилиш учун бир қатор кўрсаткичлар тизими кўлланилади:
- ташқи карзда қисқа муддатли қарзларнинг улуши:
- ташқи карзнинг экспортга ва ЯИМга нисбати;
- ташкл кэрзга хизмат кур сатишнинг экспортга нисбати;
- расмий захираларнинг тапщи қарзга нисбати.
Жахон банки маълумотларига биноан 1997-2007 йилда ривожланаётган
ва ўтиш иктисодиёти мамлакатларида бу кўрсаткичлар ижобий тарафга
ўзгариб борган, яъни бу мамлакатларда ташқи қарз юки енгиллашган. Фақат
кисқа муддатли қарзларнинг ташқи қарздаги улуши деярли камаймаган ва
2007 йилда бу кўрсаткич 24% ни ташкил қилди.
Давлат ташки қарзининг ўзгариши унинг тўлов қобилияти, иктисодий ва
молиявий барқарорлиги билан бевосита боғлиқ. Ташки қарз қиймати ва уни
тўлаш қобйлияти мамлакатнинг халкаро капитал бозори дасгакларидан
фойдаланиш имкониятини белгилайди. Бу борада нуфузли халкаро рейтинг
576
агентликлари мамлакатнинг ташки қарз курсаткичлари билан биргаликда
хукумат томонидан халқаро иктисодий, валюта, кредит муносабатлари
сохасида қабул қабул қиладиган қарорларини ҳам кузагаб боришади ва
мамлакатлар рейтингига тегишли ўзгаришлар киритишади. Шу сабабли
хукуматлар иктисодиётнинг барқарор ривожпанишини таъминлаш учун ташқи
қарз кўрсаткичларини белгиланган меьёрлардан ошиб кетмаслигини
таъминлашга харакат қилишади.
Тараққий этган мамлакатлар, жумладан, АКЩ учун давлат қарзининг
ошиши ва бу қарзни молиялаштирищца норезвдентлар улушининг ўсиши
мамлакат миллий валютасининг халкаро иктисодий муносабатлар да тутган
ўрнига салбий таъсир кўрсатади.
Ташқи қарзни давлат ёки хусусий сектор ҳисобидан ўсиб бориши ва
белгиланган меьёрлардан ошиб кетиши аксарият мамлакатларда ташқи қарзга
хизмат кўрсатиш жараёнининг мураккаблашишига олиб келади. Тўловларнинг
кечикгирилиши эса янги карзларни олиш имкониятини камайтиради.
Хорижий кредиторлар халқаро судга мурожат этиш оркали давлатнинг икти
содий худудидан ташкарида булган мулкини мусодара қилишлари мумкин.
Ташқи қарзлар буйича тўловларнинг кечиктирилиши карздор мамла
катларни кредиторлар билан музокара олиб бориш га мажбур килади. Айрим
ҳолларда кредитор қарз бўйича тўлоаиарни кечиктириши мумкин ва ушбу
операция пролонгация деб номланади.
Расмий ташки кдрзларкинг катга қисми Париж клубига аъзо
мамлакатларда мужассамлашган. Хусусий сектор тапщи қарзлари катта бўлган
мамлакатлар эса Лондон клубига аъзо бўлишади.
Ривожланаётган мамлакатлар ташки карзини кенг миқёсда тартибга
солиш биринчи марта 1980 йилларда амалга оширилган. Ташки кэрз
муаммосини тартибга солищ давлатларнинг, халқаро иқгисодий ва молиявий
ташкил сггларнинг сиёсати объектига айланди. Ўз максадларидан келиб чиқган
ҳолда кредиторлар тапщи қарз муаммосини халқаро форумларга олиб
чиқишни бошлашган. Бундай форумлар Париж ва Лондон клублари фаолияти
доирасида ташкил қилинади. Париж ва Лондон клублари нинг асосий мақсади
ривожланаётган ва ўгиш иктисодиёти мамлакатлари томонидан кечинти-
рилган тапщи қарзлар бўйича кредиторларнинг умумий стратегиясини ишлаб
чиқиш ва кредиторлар фаолиятини тартибга солишдан иборат. Мамлакат
ларнинг ушбу клублар билан келшпувлари қуйидагиларни ўз ичига олади:
- ташқи қарз реструктуризацияси;
- карзнинг бир кисмини облигацияларга алмаштириш;
- карзнинг бир қисмидан воз кечиш.
Париж клубига аъзо бўлмаган мамлакатларнинг кредит муносабатлари
икки томонлама музокаралар оркали тартибга солинади.
Париж ва Лондон клубларининг ташкил қилиниши ривожланаётган ва
ўтиш иктисодиёти мамлакатларининг ташқи қарз муаммосини енгиллашишига
олиб келди. Чунки ташқи карз муаммосини ҳал этиш жараёни тартиб ли,
577
тизим ли кўринишга келтирилди ва қарздор мамлакатлар ўзларининг таппси
кредит муносабатларини барқарорлапггириш имконига эга бўлишди.
Париж клуби ва бошқа халқаро молия институтлари томонидан қабул
қилинган чора-тадбирлар ривожланаётган ва утиш шсшсодиёти мамлакатлари
ташқи қарзининг камайишига олиб келди.
30.3. Олтин-валюта захиралари
Мамлакатларнинг хукуматлари ва Марказий банклари ихтиёрида турувчи
юқори ликвидли молиявий активлар захира активлар (олтин-валюта
захиралари) деб аталади. Олтин-валюта захиралари миллий валюта курсини
қўллаб-кувватлаш, молиявий барқарорлик ва мамлакат тўлов кобилиятини
таъминлаш мақсадида зарурдир. Олтин-валюта захиралари таркибига монетар
олтин, ХВФдаги резерв позиция, SDR ва валюта захиралари киради. Ҳозирда
дунёнинг аксарият мамлакатлари олтин-валюта захиралари таркибида валюта
захиралари устуворлик қилади ва укинг улуши ўртача 95% ни ташкил этади.
Захира валюталарга Марказий банкда корреспондент счётларга ва хорижий
банкларда депозитларга жойлапггирилган хорижий валюталардаги маблаглар
ҳамда хорижий эмитентларнинг қимматбаҳо қоғозларига инвестицияланган
маблаглар киради.
Давлат олтин-валюта захиралари халқаро молия ташкилотлари захира
активлари билан бирга жахон олтан-валюга захираларини ташкил этади.
Давлатнинг олтин-валюта захиралари куйидаги икки вазифани бажариш
учун хизмат килади:
- мамлакатнинг ташқи тўлов қобилиятини таъминлаш;
- миллий валюта курсининг барқарорлигини таъминлаш.
Молия бозорларининг глобаллашуви шароитида халқаро капитал
ҳаракати билан боғлиқ операцияларнинг жадал суръатларда ўсипга
кузатилмовда. Натижада дунё мамлакатларида нодавлат секторнинг ташқи
қарзини тўлаш учун зарур бўладиган хорижий валютага бўлган талабни
қондириш Марказий банклар валюта захираларининг муҳим вазифасига
айланиб бораяпти. Бу ҳолаг, аввало, резидентлари хорижий валютада кредит
ва қарзлар олаётган мамлакатларга тааллукдидир.
Жаҳон икгисодиётида захира валюталарни эмиссия килувчи мамлакатлар
- захира марказлари алохица ўринга эга. Ушбу мамлакатларнинг миллий
валюталари халқаро пул, жумладан, халкаро кредит ва захира маркази
вазифасини бажаради, уларнинг Марказий банклари эса валюта бозор-
ларидаги операцияларга тез-тез аралашиб туришади. Шуяинг учун етакчи
ривожланган мамлакатларнинг Марказий банклари ва хукуматлари ўз
валюталари курсини барқарор ушлаб туриш учун йирик валюта захираларига
эҳтиёж сезмайди.
Тахлиллар кўрсатишича, халқаро валюта операцияларининг таркибида
АТСТТТ доллари юқори салмоқни эгаллайди. Бу АҚШнинг дунёда энг йирик
578
иқгисодиётга эга бўлганлиги билан изоҳпанади. Иккинчи ўринда евро туради
ва бу ҳолат ЕИнинг катга иқгисодий салоҳиятга эга эканлиги билан
белгиланади. Фунт стерлинг ва иенанинг халқаро захиралар таркибида кичик
салмоққа эга эканлиги ушбу валюталарнинг халқаро ҳисоб-китобларда кенг
қўлланилмаётганлиги билан изоҳланади. Мисол учун, 2010 йилда халқаро
валюта захираларининг 95,5% и АКЩ доллари, евро, япон иени ва фунт
стерлингда шакплантирилган. Шунингдек, АҚШ долларининг халқаро валюта
захиралари таркибидаги салмоғи 2010 йилда 2000 йилга нисбатан 9,5% га
пасайган. Айни пайтда евро ва фунт стерлингнинг салмоғи мазкур даврда мос
равишда 7,9 ва 1,3% га ошгани ҳолда, япон иенасининг салмоги 1,2% га
пасайган (30.3.1-жадвал).
Do'stlaringiz bilan baham: |