В а Х а б о в а. В., Т а д ж и б а е в а д. А., Х а ж и б а к и е в ш. Х

i-fj+k
дан 
i-fj-fk+g+h-hetf
гача ортишига сабаб 
бўлади. Тўгри 
h-te-tf
сегментлар хорижий ишчилар томонидан яратилган 
маҳсулот хисобланади ва унинг катта қисми даромад солигини айириб 
ташлангандан кейин биринчи мамлакат ишчиларига иш ҳақи кўринишида 
берилиши лозим. Натижада ички ишлаб чикариш ҳажмининг соф ўсиши 
фақат 
с
сегментдан иборат. Икки мамлактда ўртача иш ҳақининг пасайиши 
натижасида бу мамлакат ишчиларининг даромади 
i+k
дан 
к
гача 
қисқаради. Ишлаб чиқаришнинг бошқа омилларининг даромадлилиги эса 
i 
дан 
i-fg-fj
гача ортади.
Жаҳон миқёси нуқтаи назаридан ишчи кучининг бир мамлакатдан 
бошқасига кўчиб ўтиши натижасида ишлаб чиқаришнинг умумий ҳажми 
(a+b+c+d-he-tf) -f-(k-H-fj)
дан 
(a+b+c+d+) + (e-tf+g-fh-H-tj-fk)
га кадар ортади.
Ишчи кучининг халқаро миграцияси натижасида хорижга алоҳида 
хусусиятга эга бўлган товар - ишчи кучи кўчиб ўтади. Унинг бошқа 
товарлардан асосий фарқи шундаки, у бошқа товарларни ишлаб чиқаришда 
асосий омил сифатида қатнашади.
Шундай қилиб, халқаро ишчи кучи миграцияси деганда меҳнатга 
лаёқатли аҳолининг бир давлатдан иккинчи давлатга иқтисодий ва бошқа 
сабабларга кўра бир йилдан ортиқ муддатга кўчиб ўтиши тутнунилади. 
Ишчи кучи миграцияси туфайли турли мамлакатлардаги иш ҳақи даражаси 
ўртасидаги фарк қискаради. Ишчи кучи миграцияси натижасида жаҳон 
ишлаб чиқариш ҳажми меҳнат ресурсларини регионлар бўйича қайта 
тақсимлаш ва улардан самарали фойдаланиш эвазига кўпаяди.
512

---

28.2. Халкаро ишчи кучи миграциясининг моҳияти, омиллари, 
сабаблари ва турлари
Жаҳон амалиётининг кўрсатишича, халқаро ишчи кучи миграцияси 
куйидаги сабабларга кўра содир бўлади:
- мамлакатларнинг иктисодий ривожланиш даражасининг турличалиги;
- иш ҳақи микдори ўртасида миллий фарқларнинг мавжудлиги;
- ишсизлик нинг мавжудлиги;
- капиталнинг халқаро ҳаракати ва трансмиллий корпорациялар 
фаолияти.
Халқаро ишчи кучи миграцияси билан боғлиқ асосий тушунчалар:
Иммиграция - меҳнатга лаёқатли аҳолининг мамлакат худудига бошқа 
мамлакатлардан кўчиб келиши.
Эмиграция - меҳнатга лаёқатли аҳолининг мамлакат ҳудудидан бошқа 
мамлакатларга кўчиб кетиши.
Миграцион қолдиқ - иммиграция ва эмиграция микдори ўртасидаги фарқ.
«Ақлнинг оқиб у™™11» ~~ юқори малакали мутахассисларнинг 
мамлакатлараро миграцияси.
Реэмиграция - эмигрантларнинг ватанларига доимий яшаш учун 
қайтиб келишлари.
Жаҳон меҳнат бозоридаги вазият бошқа барча бозорлар каби талаб ва 
таклиф асосида аниқланади ҳамда қатор омиллар билан белгиланади. Бу 
омиллар шартли равишда иктисодий, демографик, сиёсий омилларга 
бўлиниб, улар ўзаро богланган. Булар орасида иқгисодий омиллар энг 
муҳим саналади. Чунки, қолган барча омиллар пировардида иктисодий 
муаммоларга айланади ёки иқтисодий оқибатларга олиб келади.
Иктисодий омиллар деганда ҳар бир давлат иқгисодий тизимининг 
мустаҳкамлиги, унинг 
ўсшп
даражаси ва ривожланиш кўлами тушунилади. 
Дунёнинг турли минтақаларида иктисодий имкониятлар, меҳнат шароитлари 
ва иш ҳақи микдори ўртасида юзага келган сезиларли фарқ ишчи кучининг 
мамлакатлараро кўчиб юришига сабаб бўлувчи муҳим омил хисобланади.
Халкаро ишчи кучи миграциясининг жадал суръатлардг ривожланишига 
таъсир қилувчи омиллардан бири демографик омилдир. Жумладан, ҳозирги 
вактда Ғарбий Европада аҳолининг қариб бориши муаммоси мавжуд. Ушбу 
ҳудудда 2004 йилда аҳолининг ҳар олтинчиси 65 ёшда бўлган бўлса, 2020 
йилда хар бешинчиси, 2050 йилда эса ҳар тўртинчиси, балки ҳар учинчиси шу 
ёшда бўлади ва уларнинг жами аҳоли сонидаги улуши эса 50% дан ортиб 
кетади. Шунингдек, ЕИ аҳо лиси нинг 30-45% и 55-64 ёшда меҳнат бозорвдан 
чиқиб кетмокда, 65-69 ёшли аҳолининг ичида эса 10% игина ишламокда, бу 
эса иктисодий фаол аҳолининг қисқариб боришига айланмокда1.
' Кокшаров А Европа ва игле миграции. //«Эксперт», №37 (343), 7.10.2002. С. 21.
513

---

Натижада 65 ёшдаги аҳоли билан меҳнатга лаёқатли ахолининг ўзаро 
нисбати 1995 йил 1/3 дан 2050 йилда 1/2га кўтарилиб кетади. Бу силжиш 
ишчи кучининг меҳнат ресурсларига нисбатан камомади сезилишини 
кескин кучайтиради.
БМТ прогнозига биноан, 2000-2050 йилларда ривожланган мамла­
катларда аҳолининг сонини, жумладан, унинг иктисодий фаол қисмини сакдаб 
туриш учун жиддий компенсаторлик нетго-иммиграция керак бўлади. 2050 
йилда 2000 йилдаги аҳоли сонини сақдаб қолиш учун ҳар йили 949 минг чет 
элликлар қабул қилиш керак, иктисодий фаол аҳолини сақлаб қолиш учун эса 
1,4 млн. иктисодий фаол ва нофаол аҳолининг ўртасидаги тафовутнинг олдини 
олиш учун 12,7 млн. киши талаб этилади. Охирги ҳолатда 50 йил ичида миг- 
рантларнинг оқими 700 млн. кишини ташкил этса, уларнинг маҳаллий аҳоли 
таркибидаги салмоғи 3/4 қисмини ташкил этади. ФРГ учун мисол тариқасида, 
бу кўрсапсич йилига 1 млн. ахолига 44,8 минг кишини, АҚШ учун эса 43,2 
минг, Япония учун 82,6 минг кишини ташкил этган бўларди (28.2.1 -жадвал)