В а Х а б о в а. В., Т а д ж и б а е в а д. А., Х а ж и б а к и е в ш. Х

27.4. Узбекистонда трансмиллий корпорациялар фаолияти
Республиками? иқгисодиётининг барқарор ривожланиш ини таъминлаш, 
корхоналарни замонавий техника ва технологиялар билан куроллантириш, 
юқори илмий сиғимли ишлаб чиқаришларни ривожлантириш йирик х,ажмда 
инвестицияларни талаб қилади. Мазкур масалани ижобий ҳал қилшп 
мақсадида МСГни тузиш лозим. МСГда молия капитали билан саноат 
капитали бирлашиб, нафақат инвестиция жараёнларининг фаоллашишига, 
балки иқгисодиётимизнинг рақобатбардошлигини оширишга кўмаклашади.
Жаҳон амалиётига кўра, МСГни ташкил этиш қатор афзалликларга эга:
- инвестицион лойиҳаларни амалга ошириш учун молия капитали 
билан саноат капитали бирлашади ва натижада молия ресурсларининг 
айланиши тезлашади;
- миллий компанияларнинг халқаро бозорлардаги рақобатбардош- 
лиги ошади;
- гуруҳ аъзоларининг ўртасида ўзаро ҳисоб-китобларни амалга оши­
риш учун кулай имконият яратилади, бу иқтисодиётда дебиторлик ва 
кредиторлик қарздорликни қисқартиради;
- янги техника ва технологияларни яратиш учун молия ресурсларга 
жамлаш имконияти туғилади;
- гуруҳ аъзоларининг депозитлари, ҳисобварақлари ва бошқа 
активлари концентрациялалгуви натижасида тижорат банкларининг ресурс 
базаси кенгаяди;
504

---

- гуруҳ аъзолари бўлмиш молия институтлари корхоналарнинг ва 
аксинча, корхоналар молия институтларининг бошқарувида иштирок этиб, 
корпоратив бошқарувнинг сифати ошади;
- гурух, аъзолари бўлмиш қарздорлар бошқарувидга иштирок этиши 
туфайли тижорат банкларининг уларни кредитлашларида риск даражаси 
пасаяди ва ҳоказо.
Ўтиш иктисодиёти шароитида МСГнинг пайдо бўлиш сабаблари 
куйидагилардан иборат:
- технологик ва кооперацион алоқаларни ўрнатиш заруриятининг 
мавжудлиги;
- иктисодиётнинг мезодаражасида барқарорлаштирувчи субъектни 
яратиш зарурияти;
- капиталнинг концертациялашувининг халқаро тажрибасидан банк 
тизими ва хусусийлаштириш ёрдамида фойдаланиш зарурияти.
Россияда молия-саноат гуруҳлари реестрига 35 та молия-саноат 
гуруҳлари киритилган, жумладан, «Уральские заводы»( Ижевск), «Сокол» 
(Воронеж), «Нижегородские автомобили»( Нижний Новгород), «Магни­
тогорская стальх( Магнитогорск) ва бошқалар. Мазкур гурухлар куйидаги 
микдорий кўрсаткичлар орқали тавсифланади:
- ишчилар сони бўйича: 10 ООО кишигача -30%, 10 ООО дан 100 000 
кишигача 
4 9 % ,
10 000 кишидан юқори 41% .
- консолидациялашган капитал хажми бўйича: 1,0 млн. рублгача -
44%, 1 млн. рублдан 10 млн. рублгача -42%, 10 млн. рублдан 50 млн. 
рублгача 44%.
- тармоқлар сони бўйича: 3 тагача -51%, 3 тадан 5 тагача -30%, 5 
тадан юқори -19% 1о.
Ўзбекистонда саноат ва молия капиталининг интеграциялашув ини 
кенгайтириш шакли сифатида банк МСГни ташкил этиш максадга муво- 
фиқ ҳисобланади. Банк МСГ таркибига куйидаги корхона ва ташкилот- 
ларни жалб этиш зарур:
- банк акционери ҳисобланган корхона ва ташкилотлар;
- акпиялар пакетининг асосий қисми банк ихтиёрида бўлган корхона 
ва ташкилотлар;
- ўз молиявий ҳолатини барқарорлаштириш учун инвестиция 
қўйилмаларига муҳтож корхона ва ташкилотлар.
Тижорат банклари иштирокцда МСГни ташкил этиш ва у орқали банк­
лар бозорида рақобатни янада ривожлантириш жаҳон амалиётида тез ўсиб 
бормокда. Бозор иктисодиёти жараёнида молия-саноат гурухларини ташкил 
этиш ривожланган давлатларда кенг тарқалиб борган. Жумладан, АҚШ МСГ 
фаолиятининг асосий қисми биринчи гурух банкларнинг устувор лиги асосида
16 Нешнтой А С. Инвестицпи: учебник. 7-е изд. -М.: Издательско-торговая корпорация “Дашков и К0”, 
2008. С. Э82.
505

---

бошқарилади. АҚШдаги 122 та йирик корпорацияларнинг 25,2% ҳал қилувчи 
овози банклар томонидан берилади, бу ерда сугурта ташкилотларининг 
улупш 4,3% ни ташкил қилади17. АҚШда корпорацияларнинг фаолиятини 
бошқариш, маслаҳатлар бериш ва сиёсатини олиб бориш банклар томонидан 
амалга оширилади. Банклар орқали ташкил этилган мамлакатлардаги молия- 
саноат ташкилотларининг бошланғич босқичида молиявий ресурсларга талаб 
жуда юқори булган. Бундан ташқари, саноатда ишлаб чиқариш рентабеллиш 
юқори бўлмаган ва улар мустақил ривожлана олмаган. Бу эса мамлакатда 
саноат ташкилотларининг молия-кредит тизимига талаб юқори бўлганини 
кўрсатади. Саноат ташкилотларининг қўшимча капитали етарли бўлмагани 
учун акцияларини эмиссия қила олмаган. Мамлакатда фонд бозорининг 
ривожланиш даражаси паст бўлиши, куши мча маблағларни жалб қилиш 
имконини бермаган. Россияда бугунги кунда МСГ сони 100 дан ортиқ бўлиб, 
уларнинг 90 таси хдқнқий рўйхатга олинган бўлса, қолган кдсмини 
трансмиллий корхоналар ташкил килади. Россияда МСГнинг кредит 
қўйилмалари 2007 йилда 2006 йилга нисбатан 2,5% га ошган18. Аммо 
Россияда МСГнинг фаолияти тулиқ ривожланган, деб айтиш қийин. Чунки, 
биринчидан, МСГни бирлаштирган корхоналар акцияси гуруҳ аъзолари 
орасида тақсимланмаган ёки маълум бир улушга эгалик хукуки берилмаган, 
иккинчидан, ташкил этилган гурухлар иктисодиётнинг маълум бир йўналиши 
билан чегараланиб қолган, учинчидан, гурухларни бошқариш чегараси кичик 
бўлиб, гуруҳ раҳбари салоҳияти аъзолари орасида сезилмай қолмоқда. 
Россияда ташкил этилаёттан МСГни тўрт тоифага ажратиш мумкин. 
Концептуал, қонун чиқарувчи, умумиқгисодий ва ташкилий тизимли. 
Концептуал асосда ташкил этилган МСГ давлат томонидан назорат қилинади.
Иккинчи гуруҳ МСГни ташкил этиш ва мустаҳкамлашга қараттган, 
умумиқшсодий МСГ ишлаб чиқариш, инвестиция ва молия билан боғлиқ 
бўлиб, банкларнинг бевосита иштирокини таъминлайди. Мамлакатдаги 
банклар салоҳиятининг юқори эмаслиги, бу жараёнларга иштирок этишини 
чегаралаб куйган. Бу эса реал секторга инвестицияларни жалб этиш имконини 
бермайди. Россияда қонунларнинг тез-тез ўзгартирилиши МСГнинг 
фаолиятига кескин таъсир қилмокда. МСГ фаолияти алохида қонун ёки 
мустаҳкам далолатномалар билан муҳофаза қилинмаган. МДҲ давлатларида 
ҳамкорлиқда МСГни ташкил этишнинг энг асосий муаммоси қам ушбу 
давлатларда МСГни ташкил этишдаги хуқуқий тамойилларнинг турличали- 
гидадир.
Республикамизда молия-саноат гуруҳларини ташкил этиш имконият- 
ларини таҳлил этадиган бўлсак, йирик саноат корхоналари атрофида кичик гу­
рухларни бирлапггириш ҳозирги кунда кўйилган мақсадга эришиш имконини
17 Молия-саноат гуруҳларнни ташкил этиш бўйича халқаро тажриба ва Узбекистонда корпоратив 
бошқарувни такомиллаштириш муаммолари. Халкаро илмий-амалий конференция материаллари. - М.: 
МГЭИ, 2008. 145-6.
13 Ўша манба.
506

---

берадими? Албатга, МСГни йирик саноат корхонасида бирлапггириш учун 
унинг имкониятлари қолган гурух; аъзоларига нисбатан юқори бўлишни тақозо 
этади. Бунинг учун турли соҳаларда фаолият олиб бораётган корхоналар 
акцияларига эгалик хукуқини қўлга киригаши ва шу асосда савдо уйларини 
ташкил этиши, ўзининг банкига эга бўлиши зарур бўлади. Бу асосда ташкил 
этилган МСГ республикамиз иқтисодиётида монополлашув жараёнини юзага 
келтирса-да, ички муқитда рақобатнинг кескин кучайишита олиб келади.
Чунки, ички гуруҳ аъзоларининг бевосита ўз маҳсулоти сифатини 
ошириши ва экспортбоп маҳсулотларни бошқа давлатларга жойлаштириш 
имконини кенгайтириш учун кураш олиб боришига зарурат тугдиради. 
Республикамизда йирик стратегик ахдмиятга эга бўлган корхоналарнинг 
давлат томонидан бошқарилиши бу жараённинг маълум маънода иктисодий 
инқироз хавфсизлиги ни таъминлаш имконини беради.
Иккинчи усул, яъни йирик банклар атрофида муҳим саноат корхона­
ларини бирлаштириш.
Республикамизда банклар орқали МСГни ташкил этиш банклар бозорига 
бевосита ўз таъсирини ўтказади. Йирик банкларнинг ўз атрофида саноат 
корхоналарини бирлаштириши банклар ўртасида монополлашув даражаси- 
нинг ортиши га олиб келиши мумкин. Аммо, шу билан бирга, у жаҳон 
банклари билан рақобатлапгув жараёнини вужудга келтирада. Бу эса банклар 
оркали иктисодиёт га инвестицияларни жалб этиш имконини оширади. Бирок, 
юқоридаги тахдиллар шуни кўрсатмокдаки, банкларнинг саноат корхона­
ларини бирлаштирган холда МСГни ташкил этиш учун капиталлари ва йирик 
саноат гурухдаридаги акциялар улуши юқори эмас. Бу эса банкларнинг йирик 
саноат гурухдари олдида назорат қилиш имконини чегаралаб кўяди. 
Республикамизда МСГ босқичма-босқич йирик саноат корхоналари орқали 
ташкил этилса, мақсадга мувофиқ бўлади. Бу эса банклар бозорида банклар 
ўртасидаги рақобатнинг кучайишига ва уларнинг кредит кўйилмаларини 
иктисодиётнинг муқим йўналишларига жойлаштириш имконини оширади.
Шу билан бирга, республикамизда МСГни ташкил этишда, бир қатор 
муаммолар мавжуд бўлиб, улар куйидагилардан иборат:
- тижорат банкларининг ресурс базаси чегараланган бўлиб, бу уларнинг 
ташкил этиладиган гурух, корхоналарига инвестиция қилиш имкониятини 
камайтиради;
- тижорат банклари капиталлашув даражаси нисбатан пастрок бўлиб, 
ушбу ҳолат уларшшг гурух, ташкил этиш учун инвестицион фаолиятини 
чегаралайди;
- республикамиздаги кўпчилик корхоналарда асосий воситаларнинг 
эскириши юқори бўлиб, уларни янгилаш учун йирик ҳажмда инвестициялар 
зарур. Бундай ҳажмдаги инвестицияларни тижорат банклари бирданига 
молиялаштириш имкониятига эга эмас;
507

---

-
мамлакатимизда йирик банклар сони кам бўлиб, улар иштирокида 
МСГ ташкил этилса, банк хизматлари бозорида рақобат пасайиши мумкин ва 
ҳоказо.
Узбекистонда МСГнинг шаклланиши ва амал қилишини таъмин- 
ловчи шарт-шароитларни ташкил этиш бўйича таклифлар қуйидагилардан 
иборат:
1. Узбекистонда МСГ фаолиятини ташкил этиш учун МСГни яратиш 
ва амал қилипшни тартибга солувчи асосий хуқуқий хужжат сифатида 
Ўзбекистон Республикасининг “Молия-саноат гуруҳлари тўғрисидаги” 
Қонунини қабул қилиш зарур.
2. МСГнинг ривожланиш концепцияси уларни юқори технологияли 
маҳсулотлар ишлаб чиқарувчи, тўловга қобилиятли, ташқи ва ички 
бозорларда рақобатбардош тармоқларда яратишни кўзда тутиши лозим.
3. МСГ қатнашчиларининг таркиби ҳамда таижилий-ҳуқуқий шакли 
корхоналарнинг молиявий ва илмий тадқиқот салоҳияти, такрор ишлаб 
чиқариш босқичларини тўлиқ кэмраб олишини эътиборга олган ҳолда 
турли-туман бўлиши зарур.
4. МСГ акционер жамиятлар шаклида таъсис этилиши лозим.
5. МСГ таркибига кирувчи тижорат банкларининг тўлақонли фаолият 
юритишлари учун уларга МСГ қатнашчиларининг акцияларини сотиб 
олиш хуқуқи берилиши зарур.
6. МСГ монополияга қарши чекловларни эътиборга олган ҳолда 
ташкил этилиши керак.