|
1,5
1,0
-5,5
5,5
Саноат маҳсулотлари
4,0
2,5
-15,0
18,0
Жаҳон товарлар ишлаб
чиқариш
2,0
1,0
-2,5
4,0
Diy жумладан:
Қшшгоқ хўжалик маҳсулотлари
2,0
3,5
0,5
0,0
Қазиб чикэриш ва ёқилга
маҳсулотлари
0,5
1,5
-1,5
2,0
Саноат маҳсулотлари
2,5
0,0
-4,0
5,5
Жаҳон ялпи мшший маҳсулота
2,0
1,5
-2,5
3,5
Халкаро савдонинг барқарор ўсиш суръатига куйидаги омиллар таъсир
кўрсатади:
- халқаро меҳнаг тақсимотининг ривожланиши, ишлаб чикариш ва
капиталлар ҳаракатининг байналмилаллашуви;
- асосий капиталнинг янгиланиши, янги иқгисодий тармокдарникг
яратилиши ва ЖСТ тадбирлари ёрдамида халқаро савдонинг эркинлаш-
тирилиши;
- халқаро савдонинг эркинлашуви, мамлакатларнинг импорт божлари ва
микдорий чекловларни бекор қилишга ўгишлари;
- трансмиллий корпорацияларнинг жаҳон бозорларидаги фаолиятининг
фаоллашуви;
- иқшсодий интеграция жараёнларининг чукурлашуви:
- регионал тўсиқларнинг бекор килиншпи, умумий бозор, эркин савдо
зоналарининг шаклланиши;
- собиқ колониал мамлакатларнинг мустақилликка эришиши. Ташқи
бозорларга йўналтирилган иқгисодий моделга эга “янги индустриал
мамлакатлар”нинг ажралиб чиқиши;
- ўтиш иқгасодиёги мамлакатларининг бозор иктисодиётига утиши ва
иқшсодиётлари очиқлигининг чуқурлашуви.
Юқорида кайд этиб ўтилган омшшар халқаро савдонинг куйидаги
замонавий ривожланиш тенденцияларини белгилаб беради.
Бирин чидан, халқаро савдонинг ривожланиш динамикаси жаҳон
молиявий-иктисодий инқирозига кадар юқори ўсиш суръатлари билан
тавсифланади. Тахдиллар кўрсатшшяа, 1948 йилдан 2010 йилга кадар жаҳон
2 International Trade Statistics. W TO. Geneva, 2011. P. 19.
320
товарлар экспорти 346 млрд. доллардан 15,2 трлн. долларгача, яъни 44 мартага
ортган ва унинг ўртача йиллик ўсиш суръати 7-8% ни ташкил этган.
Иккинчидан, мамлакатлар ташки савдоси иктисодий ривожланишга
нисбатан жадал суръатлар билан ривожланган. Масалан, АҚШ ялпи ички
маҳсулоти 1990-1995 йилларда 31,4% га ўсган бўлса, унинг экспорти - 48,4,
импорти эса 50,5% га ортган.
Учинчидан, дунёнинг кўпчилик мамлакатларида экспорт ва импорт
квоталарининг ортиши юз берди. Агар 1978-1987 йилларда жаҳон саноат
маҳсулотииинг 13,8% и экспорт қилинган бўлса, 90-йилларнинг иккинчи
ярмида бу кўрсаткич 17% ни ташкил этди.
Тўртинчидан, халқаро савдонинг географик таркиби мамлакатларнинг
худудий ёки ташкилий белгилари бўйича ривожланмоқца. Халкаро савдода
епгакчи мавқе АҚШ, Европа Итгифокр ва Япония га тегишли. Улар ҳиссасига
жаҳон экспорти ва импортининг 60% и тўгри келади. Жумладан, 2010 йилда
жаҳон товарлар экспортининг 33,4% и, жаҳон товарлар импортининг 37,4% и
“катта еттилик” мамлакатлари ҳиссасига тўғри келган.’
Бешинчидан, халқаро савдодаги асосий савдо муносабатлари саноат
жиҳатдан тараққий этган мамлакатлар ўртасида юз беради. Бу кўрсаткич
умумий савдонинг 61% ини ташкил этади.
Олтинчидан, халкаро савдонинг товар таркиби ҳам ўзига хос ривожланиш
хусусиятларига эга:
- халкаро товар айланмасига тортилаётган товарлар оқими чукур
диверсификацияга эга. Жумладан, Г ермания 180 та экспорт позициясига, Буюк
Британия ва Франция —175 та, Япония 160 тадан ортиқ позицияга эга;
- илмий-техник
тараққиёг натижасида халқаро савдода тайёр
маҳсулотлар улуши ортиб бормокда. Бу кўрсаткич 2010 йидда жаҳон товарлар
савдосининг тахминан 67,1% га тенг бўлди;
- халкаро савдода хомашё ва минерал ёқилгиларнинг улуши қисқариб
бормокда. Ушбу кўрсаткич 1937 йилда 38,6% ни ташкил этган бўлса, 2010
йилда 20,4% га тенг бўлди;
- жаҳон савдосида озиқ-овқат маҳсулотларининг улуши қисқариш
тевденциясига эга бўлиб, бу кўрсаткич 1937 йилда 22,8% га, 2010 йилда эса
7,5% га тенг бўлди;
- 1974-1975 йиллардаги жахон иқтисодий инқирозидан кейин жаҳон
экспортининг товар таркибида тўқимачилик ва кийим-кечаклар улуши орта
бошлади. Бу соҳада ривожланаётган мамлакатлар улуши кескин кўпайиб
борди.
XX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб ташқи савдо нотекис ривожлана
бошлади. Мазкур ҳолат жаҳон бозорида мамлакатлар ўрнининг ўзгарипш
билан изоҳланади. Хусусан, АКДЬшнг жаҳон бозоридаги роли пасайиб
бормокда. Агар АҚШнинг жаҳон савдосидаги улуши 1948 йилда жаҳон
3
Trade Profiles 2011. WTO. Geneva, 2011 пил маьпумсялари асосидахисобшшган.
321
товарлар экспортининг 21,7% ини ташкил этган бўлса, 2010 йилга келиб бу
кўрсаткич 8,6% га тенг бўлди. Германия улуши эса бу давр оралигида америка
кўрсаткичига тенглашди. Германия билан бир қаторда Ғарбий Европа мамла
катларининг ҳам жаҳон экспортидаги улуши ортиб борди ва 90-йилларда
Ғарбий Европа халкаро савдонинг асосий марказларвдан бирига айланди.
Таҳлиллар, 1948-2010 йилларда жаҳон товарлар экспортида Осиё мам
лакатлари, жумладан янги индустриал мамлакатлар ва Хитой улушининг
ортиб борганлигини кўрсатмоқда. Жумладан, бу даврда Осиё мамла
катларининг жаҳон товарлар экспортидаги улуши 14,0% дан 31,6% гача,
Хитойнинг улуши эса 0,9% дан 10,6% гача ўсди (18.2.2-жадвал).
18.2.2-жадвал
Do'stlaringiz bilan baham: |
