Uzluksiz ta’lim tizimida ta’lim mazmunini yanada takomillashtirish istiqbollari: muammo va yechimlar sharopov Mirjon Nurxon o`g`li

Uzluksiz ta’lim – malakali va raqobatbardosh kadrlar tayyorlashning asosi bo`lib, ta’limning barcha turlari va standartlarini o‘z ichiga oladi. [2]
Bugungi zamonaviy jamiyatda inson faoliyatining eng keng sohalaridan biri - bu ta’lim hisoblanadi. Oxirgi yillarda ta’limning ijtimoiy roli ortib, dunyoning aksariyat davlatlarida ta’limning barcha turlariga bo‘lgan munosabat o‘zgardi. Ta’lim ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyotning bosh, yetakchi omili sifatida qaralmoqda. Bunday e’tiborning sababi zamonaviy jamiyatning eng muhim qadriyati va asosiy kapitali - bu yangi bilimlarni izlash, egallash va nostandart qarorlar qabul qilishga qodir bo‘lgan inson hisoblanadi. Shunday ekan, hozirgi davrda ta’lim shaxs va jamiyatni rivojlantirishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi.
Jahon iqtisodiyotida globallashuv va keskin raqobatchilik kuchayib borayotgan sharoitda insonning oldingi davrdagi butun hayot uchun ta’lim olish emas, balki butun hayoti davomida uzluksiz ta’lim olish zaruratini keltirib chiqarmoqda.
Ba’zi bir manbalarga ko‘ra, ta’limning uzluksizligi to‘g‘risidagi ilk g‘oyalarni ba’zi bir G‘arb tadqiqotchilari hatto Suqrot, Aflotun, Aristotel va Senekanning insonning doimiy ravishda ma’naviy takomillashuvi haqidagi diniy-falsafiy tasavvurlarida va ilmiy asarlaridan hamda bunga o‘xshash g‘oyalarni muqaddas islom dinimizda ham uchratishimiz mumkin. Uzluksiz ta’lim g‘oyasining paydo bo‘lishi o‘z navbatida, bir tomondan pedagogik konsepsiya sifatida, boshqa tomondan esa, amaliyotning natijasida paydo bo‘lgan. Umuman, bugungi kun tushunchasidagi kattalar ta’limi rivojlanishi XIX asrdagi sanoat inqilobi natijasida fan, texnika, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlardagi o‘zgarishlar oqibati bilan bog‘liq.
“Uzluksiz ta’lim” konsepsiyasi birinchi marta YuNeSKOning 1965 yildagi forumida taniqli nazariyotchi P. Langrand tomonidan o‘rtaga tashlanib sezilarli darajada nazariy va amaliy rezonansga sabab bo‘ldi va natijada o‘tgan asrning 60 yillari oxiriga kelib mazkur ibora ilmiy tahlilning maxsus predmetiga aylandi. Uzluksiz ta’limni xalqaro darajada o‘rganishning ustuvorliklari o‘z ichiga ta’lim tizimining uzluksizligini ta’minlovchi uzluksiz kasbiy ta’lim, qo‘shimcha ta’lim, kattalar ta’limi, aholining himoya qilinmagan qatlami ta’limini va iqtisodiy modellarni qamraydi.
Uzluksiz ta’lim tizimining rivojlanishi, uning o‘ziga xos xususiyatlarini ilmiy jihatdan tadqiq etishga sezilarli darajada hissa qo‘shgan MDH olimlaridan S.G.Vershlovsiy, N.V.Vasilenko, S.M. Vishnyakova, V.I.Ilina, O.M. Nikandrov, V.I. Podobeda va boshqalarning nomlarini keltirib o‘tish mumkin.
Zamonaviy ilmiy adabiyotlarda uzluksiz ta’lim borasida bir-biridan farqlanuvchi bir necha nuqtai nazarlarni uchratish mumkin. Ulardan eng ko‘p uchraydiganlari: “uzluksiz ta’lim-butun hayot davomida egallaydigan ta’lim”, “uzluksiz ta’lim - kattalar uchun ta’lim”, “uzluksiz ta’lim - bu uzluksiz kasbiy ta’lim” kabi iboralar qo‘llanilsa, jahon pedagogikasida uzluksiz ta’lim bir nechta atamalar bilan izohlanib ular ichida “davom etuvchi ta’lim”, “hayot davomida o‘qish”, “doimiy o‘qish” iboralari keng qo‘llaniladi.
O‘tkazilgan tahlillarga ko‘ra, davlat uchun uzluksiz ta’lim har bir shaxsning kasbiy va umumiy rivojlanishi uchun maqbul shart-sharoitlarni ta’minlash borasidagi ijtimoiy siyosatning yetakchi sohasi hisoblansa, jamiyat uchun esa, uzluksiz ta’lim ijtimoiy ishlab chiqarishni rivojlantirishning muhim sharti, mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish jarayonini tezlashtiruvchi hamda uning kasbiy va madaniy salohiyatini oshirib boruvchi mexanizm hisoblanadi. Jahon hamjamiyati uchun uzluksiz ta’lim xalqaro hamkorlik asosida milliy madaniyatlarni va umuminsoniy qadriyatlarni saqlash, rivojlantirish va o‘zaro boyitish usuli hisoblanadi.
Adabiyotlarni tahlil qilish uzluksiz ta’lim kontseptsiyasini rivojlantirishning quyidagi shartlari va sabablarini aniqlash imkonini berdi:
• ilmiy axborotning tez sur’atlar bilan o‘sib borishi va uning bir xil darajada tez qarishi, natijada insonlarga erta hayotda ham, umrining oxirigacha ham bilim berish mumkin emas;
• jamiyatning instrumental insoniy qadriyat haqida xabardorligi, odamlarga hayotining barcha davrlarida o‘z-o‘zini rivojlantirish imkoniyatlarini taqdim etish tendentsiyasi.
Uzluksiz ta’limga oid turli atamalar uning turli tomonlarini aks ettiradi. Biroq, "bir umrlik ta’lim" bilan shug‘ullanadigan olimlar bu atama umumiy tasdiqlangan ta’rifni o‘z ichiga olmaydi va terminologiyada aniqlik yo‘qligini bir necha bor ta’kidladilar. G.D.Sorokoumovaning tadqiqotlariga ko‘ra, xalqaro amaliyotda eng ko‘p qo‘llaniladigan tushunchalar: uzluksiz ta’lim, doimiy ta’lim, takroriy ta’lim, qo‘shimcha ta’lim, oliy o‘quv yurtidan keyingi ta’lim, korreksiya ta’limi va boshqalar.
YuNESKO ma’lumotlariga ko‘ra, jami ularning yigirmaga yaqini bor edi. Turli mamlakatlarda turli xil atamalar afzalroq: AQShda - "umrbod ta’lim", Angliyada - "uzluksiz ta’lim", Shvetsiyada - "takroriy ta’lim".
Xalqaro ta’lim lug‘atida uzluksiz ta’limning o‘nlab ta’riflari keltirilgan bo`lib, ijtimoiy rivojlanishning hozirgi bosqichida uzluksiz ta’lim birinchi navbatda belgilanadi.
Rossiyada uzluksiz ta’lim 1960-yilning o‘rtalarida mamlakatdagi ijtimoiy va iqtisodiy sharoitlar o‘zgargan paytda boshlangan. Bu davrda texnologik taraqqiyot surati oshgan, bu bilan birga ishlab chiqarish texnologiyasi va iqtisodiyotidagi uzluksiz va sezilarli o‘zgarishlar ishchilar va mutaxassislarning uzluksiz tayyorgarligini talab qilgan.
AQShda kattalar uchun uzluksiz ta’limning muhim qismi bo‘lgan "Uzluksiz ta’lim" tizimi mavjud bo‘lib, unda universitetlar yetakchi rol o‘ynaydi. Umuman olganda, Qo‘shma Shtatlarda barcha oliy ta’lim muassasalarining uchdan bir qismi uzluksiz kasbiy ta’lim bilan faol shug‘ullanadi. Ayni paytda maktablar va ish beruvchilar o‘rtasidagi aloqalarga katta e’tibor qaratilmoqda. [3]
Uzluksiz ta’lim shakllaridan biri uzluksiz kasbiy ta’limdir. Mutaxassislarning ta’kidlashicha, ko‘plab G‘arb mamlakatlarida rivojlanish surati davom etmoqda.
Uzluksiz kasbiy ta’limning asosi quyidagilardan iborat bo‘lishi kerak: integratsiya (butun hayot davrini qamrab olish), demokratiya (ta’lim olishdan teng foydalanish), universallik (turli xil ta’lim bosqichlari va tuzilmalarining birligi) va moslashuvchanlik (turli shakllar, vositalar va usullardan foydalanish).
Inson shaxs sifatida shakllanishida uzluksiz ta’lim tizimi asosiy rolni o`ynaydi. Ta’lim insonning deyarli butun umrini qamrab oladi va yosh davrlariga qarab qismlarga bo‘linadi. Mustaqillikning ilk yillarida ham shu masalaga alohida ahamiyat qaratildi va 1992-yil 2-iyulda “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun asosida umumiy ta’lim quyidagi bosqichlar bo‘yicha amalga oshirila boshlandi.
I bosqich – boshlang‘ich ta’lim (1–4-sinf);
II bosqich – asosiy (tayanch) maktab (4–9-sinf);
III bosqich – yuqori o‘rta maktab (10–11-sinf);
Bolalar birinchi sinfga 6–7 yoshdan qabul qilinadi. Umumiy o‘rta ta’lim kerakli bilimlar hajmiga asos soladi, mustaqil fikrlash, tashkilotchilik qobiliyatlari va amaliy tajriba ko‘nikmalarini rivojlantiradi, dastlabki kasbiy yo‘nalish va navbatdagi ta’lim bosqichini tanlashga zamin yaratadi. Ta’lim tizimi O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi qonuni asosida maktabgacha ta’lim, umumiy o‘rta, o‘rta maxsus ta’lim, oliy ta’lim, oliy ta’limdan keyingi ta’lim, malaka oshirish va kadrlarni qayta tayyorlash, maktabdan tashqari ta’lim shakllaridan iborat.
Uzluksiz ta’limda asosiy qamrov Xalq ta’limi tizimiga tushadi va bu tizimning O‘zbekiston Respublikasida huquqiy asosi, amaliyoti yetarlicha yo‘lga qo‘yilgan. Xalq ta’limi tizimi respublikamizni ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy rivojlanishining ustivor sohasi hisoblanadi. U O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va O‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi asoslari to‘g‘risidagi qonunga muvofiq tashkil etildi va nazorat qilinadi. Konstitutsiyaning 18, 41-moddalarida ta’kidlanganidek jumhuriyatimizda yashovchi barcha fuqorolar jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqeyidan qat’iy nazar bilim olish huquqiga ega. [4] Zamonaviy usluksiz ta’lim tizimi bugungi kunda ancha yaxshi yo‘lga qo‘yilgan bo‘lib yurtimizda savodlilig darajasi 90 foizdan yuqori darajani tashkil etadi.
Bugungi kun uzluksiz ta’lim tizimda asosiy muammolardan biri bu qadriyatlar muammosi. So‘nggi paytlarda inson, inson jamoalari va jamiyatlarning axloqiy va ma’naviy qadriyatlarining ahamiyati tobora pasayib bormoqda.
Ta’lim – ijtimoiy ongni shakllantirishning asosiy omillaridan biri, shuning uchun ham u axloqiy qadriyatlarga ishonchni tiklaydigan ijtimoiy institutga aylanishi kerak.
Ta’lim mazmuni va texnologiyalarining zamonaviy jamiyat va iqtisodiyot talablariga mos kelmasligi ham Rossiyada ta’lim tizimini rivojlantirishda muammo hisoblanadi.
Ta’limdagi navbatdagi muammo - bu maqsadlar muammosi. O‘qituvchi nimaga e’tibor qaratganligi, u uchun qaysi qadriyatlar ustuvor va ayniqsa ahamiyatli ekanligi ta’lim va tarbiya jarayoni qaysi yo‘nalishda qurilishi va amalga oshirilishiga bog‘liq. O‘qituvchilik kasbining nufuzini saqlab qolish masalasini tubdan hal qilish zarur. Shu maqsadda barcha ta’lim muassasalarini istisnosiz o‘qitishning yangilangan texnologiyalari bo‘yicha zamonaviy darsliklar va uslubiy qo‘llanmalar, zarur kompyuter texnikasi bilan ta’minlash; hamma joyda yangilangan davlat ta’lim standartlari, ta’lim dasturlari va ta’lim dasturlari asosida professor-o‘qituvchilarning malakasini oshirish va zarurat tug‘ilganda qayta tayyorlashni amalga oshiradi.[5]
O‘qituvchi va professorlarning yangi avlodi ta’lim sohasiga ishtiyoq bilan borishi, unda kasbiy mahoratini oshirish, Rossiya va jahon fan va texnikasi yutuqlarini o‘z amaliyotida qo‘llash, olish, ularga qarab yoqilgan ularning mehnati natijalari va o‘qituvchilar tarkibini ma‘naviy va moddiy qondirish.
Shu maqsadda ta’lim tizimi muassasalarining tegishli moddiy-texnika bazasining ajratilishi va ishlatilishini ham diqqat bilan kuzatib borish zarur, samarali dastur yangi ta’lim texnologiyalari bilan to‘liq ta’minlanadi.Bularning barchasi o‘qituvchi va murabbiylar avlodlarini almashish uchun maqbul, demokratik sharoitlar yaratishga xizmat qiladi.
Jahonning eng rivojlangan davlatlari qatoridan joy egallashni maqsad qilgan mamlakatimiz ta’lim tizimida keyingi yillarda ko‘plab muammolar yig‘ilib qolgan, ochig‘i, yutuqlarimizdan ko‘ra muammolarimiz ko‘p.
Bu muammolarni bartaraf qilish uchun bizning oliy ta’lim tizimimiz qanday bo‘lishi kerak, uning mukammalligi, bekamu ko‘st bo‘lishi uchun nima qilishimiz, qanday vazifalarni amalga oshirishimiz lozim degan savollarga javob izlashimiz kerak. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, bu muammoni bartaraf etish birgina oliy ta’lim muassasasining o‘ziga bog‘liq emas, bir qator vazirliklar va tashkilotlarni bog‘lab turuvchi ko‘rinmas iplar muammoni yanada chigallashtirayotganligi ma’lum bo‘ldi. Shu bois bir muammo tilga olinar ekan, u bilan bog‘liq navbatdagi muammo ko‘ndalang bo‘laveradi. Ta’lim sifatini yaxshilash, kadrlar tayyorlash ishlarini rivojlantirish uchun ishni nimadan boshlash kerak degan masalaga ta’lim tizimi tashkiliy strukturasini o‘zgartirishdan boshlab oliy ta’lim muassasasiga moliyaviy masalalarni hal qilishda erkinlik, qulayliklar yaratish, o‘qituvchilarning o‘z ustida ishlashi, malakasini oshirish, talabalar bilimini nazorat qilishning talabga javob bermasligi, ta’limga innovatsion texnologiyalarni joriy qilish, oliy ta’lim va ishlab chiqarish o‘rtasida hamkorlikning yo‘qligi ma’lum darajada salbiy oqibatlarni keltirib chiqarayotganligi, axborot-resurs markazlari, internet tizimi, elektron adabiyotlar zaxirasini yaratish ishlarining sustligi, laboratoriyalar va ulardagi zamonaviy asbob-uskunalar yetishmasligi, kutubxonalardagi ilmiy adabiyotlarning ko‘pchiligi eskirganligi kabi o‘nlab muammolar mavjud. Bu muammolarning barchasiga birdaniga yechim topish qiyin. Agar mamlakatimiz ta’lim tizimini jahon ilm-fani andazalariga tenglashtirish davlat siyosati darajasiga ko‘tarilganini inobatga olsak, mas’ul vazirliklar vakillari ishtirokida navbati bilan ko‘rib chiqish va aniq chora-tadbirlarni belgilab olish lozim. Bir yig‘ilishda ta’lim tizimining tashkiliy strukturasi muhokama qilinsa, boshqasida moliyaviy masalalarga e’tibor qaratilsa, yana boshqasida ta’lim sifatini oshirish bo‘yicha rahbarlar emas, ko‘p yillik tajribaga ega mutaxassislar fikrlari tinglansa muammolarni bartaraf etish yo‘llari yanada aniq bo‘lardi.