Узбекстан тарийхы лекция

1.Qadimgi Xorazm davlati to’g’risida tarixiy yozma manbalar 
Mamlakatimiz tarixiga oid eng qadimgi yozma guvohliklarni o`zida mujassamlashtirgan 
«Avesto»da mintaqaning Xorazm (Kairizem, Ayranam-vejo), So`g`diyona (so`g`dlar makoni Gava), Marv 
(Mouru), Niso (Nisaya), Ariya (Harayva), Baqtriya (Baxdi) kabi bir qator tari-xiy viloyatlari nomi tilga 
olingan. Bunda voqealar bayoni Ahura Mazda nomidan berib boriladi: «Men AhuraMazda, eng afzal 
makon va mamlakatlar sirasidan Ayranam-vejoni, so`ngra so`g`dlar yashovchi Gavani, keyin esa Mouruni, 
to`rtinchi bo`lib Baxdini, beshinchi bo`lib Mouruva Baxdi oralig`idagi Nisayani yarat-dim». Ko`rinib 
turibdiki, mazkur manba yaratilgan davrda tilga olingan «makon va mamlakatlar» haqiqatan ham bir 
makon, aniqrog`i, katta bir viloyat sifatida shakllanib bo`lgan va ma`lum bir asoslardagi chegaralari ham 
bo`lgan. Bu jarayon bir zumda sodir bo`lmagani ham tabiiy. Boshqacha qilib aytganda, tonomlari «Avesto» 
sahifalarida zikr etilgunga qadar ular hech bo`lmaganda iktisodiy-geografik makon sifatida uzoq muddat 
davomida shakllanib borgan. Mazkur jarayon mintaqadagi Amudaryo, Zarafshon, Atrek, Murg`ob, Tajan 
(Harirud), Kunduz kabi daryolar vohalarida kechgani unga ko`ra miloddan avvalgi 1-ming yillik 
boshlaridayoq o`lkada Xorazm, Baqtriya, Ariya (Ariana), Parfiya, Girkaniya, Marg`iyona hamda Farg`ona 
kabi viloyatlar mavjud bo`lgan. To ahamoniylar bosqiniga qadar (miloddan avvalgi VI asr) o`lka asosiy 
qismini birlashtirib turuvchi siyosiy omil, markaz Xorazm hisoblangan. Afsuski,
Bu davrda Xorazmda hukmronlik qilgan sulolalar to`g`risida biz bir nima deya olmaymiz. Ammo rivoyat 
va afsonalarga ko`ra, Xorazmning eng qadimiy siyosiy sulolalari sifatida siyovushiylar tilga olinadi.
Ahamoniylar tajovuzi arafasida Xorazm Sirdaryodan Urta Afgonistongacha bo`lgan erlarni 
(Baqtriya va Girkaniya bundan mustasno) o`z ta`sir doirasida tutib turgan asosiy kuch sifatida gavdalanadi. 
Miloddan avvalgi VI asr o`rtalarida Midiyaga tobe hisoblangan Eronning janubi-g`arbidagi qabilalardan biri 
ahamoniylar kuchga kirib, avval Fors viloyatida, Midiyani enggach, Eronda butunlay hukmronlik qila 
boshlaidilar. Endi o`z-o`zidan ahamoniylar va Xorazm o`rtasida o`lkaning boy viloyatlari uchun kurash avj 
olishi tabiiy edi. Ahamoniylar davlatining asoschisi Kurush (Kir) katta qo`shin to`plab, yunonlik Gerodot 
(miloddan avvalgi V asr) tili bilan aytganda, «ko`p sonli va qudratli massagetlarga qarshi» jangga otlanadi. 
Bu davrlarda massagetlar mamlakat aholisining eng nufuzlilaridan hisoblanib, ularning podshosi vafot 
etgan, boshqaruv esa uning oqila va tadbirkor xotini Tomirxotun (To`maris, Tomiris) qo`lida edi. Kurush 
aynan Tomirxotun bilan jangda o`z ajalini topadi. 
Gerodotning kichik zamondoshi Ktesiy (vafoti miloddan avvalgi IV asrda) keltirgan ma`lumotda 
esa Kurush saklar podshosi Amorg`ning xotini Sparetra bilan jang qilgan. Uning o`limi bu jang bilan 
bog`lanmagan. Milodiy II asrda o`tgan yunon tarixchisi Polien quyidagilarni yozib qoldirgan: sak 
podshohlari Saksafar (Xorazm hukmdori), Amorg` (saklar podshohi), Tomiris (massagetlar malikasi) 
Doroga (Dora III ) qarshi kurash rejasini tuzib turganlarida, ular huzuriga Shiroq ismli otboqar keladi va 
agar oilasi tirikchiligidan xabar olib turishga va`da berilsa, yakka o`zi dushman xavfini qaytarishga urinib 
ko`rishini aytadi. Podshoh taklifni qabul qilib, qasam ichadilar. Shunda quloq va burnini kesib tanasini qora 
qonga bo`yagan Shiroq Doro huzuriga borib, sak podshohlari ustidan arz qiladi. Doroning rahmi kelib 

---

hamda Shiroqning «men forslar kuchi bilan o`z dushmanlarim ta`zirini bermoqchiman» degan so`zlariga 
ishonib, uni o`z yonida qoldiradi. Shiroq esa Doroga saklar turgan joyga qo`qqisdan boshlab boraman deb 
va`da beradi. etti kunlik egulik va ichimlikni g`amlab, Doro va uning qo`shini Shiroq rahnamoligida yo`lga 
tushadi. Qumliklar uzra ancha yo`l bosib qo`yganlarida Doroning ming boshisi Ranosbat Shiroqning 
hiylasini fahmlaydi va undan: «Aytchi, shunday ulug` podshohni laqillatib, forslarning shuncha ko`p 
lashkarini na bir o`t, na bir qush, na bir hayvon ko`rinadigan, ilgari yursang ham, ortga qaytsang ham benaf 
bunday cho`lu biyobonga boshlab kelishga sen i nima majbur qildi?!»,—deb so`raydi. Shiroq qo`llarini 
o`ynatib, qattiq qah-qah urib, «Men yutdim, vatandoshlarim saklardan xavfni bartaraf etish uchun ochlik va 
tashnalikda forslar (lashkarini) o`lassi qildimku!», javobini beradi.
Ranosbat shu zahotiyoq uning kallasini kesadi. Tasodifan yog`ib qolgan yomg`irgina Doroni butkul 
halokatdan saqlab qolgan ekan Biron-bir manba Xorazm va uning ta`sir doirasida bo`lgan erlarning qay 
tarzda ahamoniylar tobeligiga tushib qolganligi to`g`risida aniq bir ma`lumot bermaydi. Ammo Doroning 
(miloddan avvalgi 522—486 yillar) buyrug`i bilan Zagros qoyasiga (Erondagi Ker-monshoh shahridan 
30km masofada joylashgan) o`yib bitilgan yozuvga ko`ra Xorazm, So`g`diyona. Ariya, Parfiya 
ahamoniylarga qaram 23viloyat (satrapiya) qatorida sanab o`tiladi. Ayni guvohliklarni Persepoldagi 
(Erondagi Sheroz shahridan shimolda, taxminan 50 km masofada joylashgan; 520-450 yillar orasida 
qurilgan) yozuvlardan ham topish mumkin. Lekin Doroning qabr toshi bitiklarida ahamoniylar saltanatiga 
tobe mamlakatlar ro`yxatiga So`g`diyona, Ariya va Parfiya kiritilgan, xolos. Xorazm esa bu qatorda yo`q. 
Gerodot qoldirgan ma`lumotlarda aitilishicha, Parfiya, Xorazm, So`g`diyona, Ariya ahamoniylarga qaram 
XVI okrugni tashqil etib, yiliga 300 talant soliq to`lab turganlar. Xullas, yana bir qator yozma guvohliklarni 
mantiqiy mushohada etgan holda ahamoniylar Xorazm munosabatlarining bu davrdagi ahvoli to`g`risida 
quyidagi fikrga kelish mumkin. Xorazm o`z ta`sir doirasidagi viloyatlarda (So`g`diyona, Parfiya, Ariya) o`z 
mavqeini saqlab qolish niyatida rasman ahamoniylar ustunligini tan olgan va zikr etilgan 300 talant soliqni 
ham asosan o`zi to`lab turgan va shu tarzda ahamoniylarga tobe o`lkalar ro`yxatiga tirkalib qolgan. Amalda 
esa o`z mustaqilligini saqlab qolgan. Zero, qanchalik kuch-qudratga ega bo`lmasin ahamoniylar mintaqa 
uchun ku-rashda biron-bir jiddiy zafar quchganliklari to`g`risida hozirda biron-bir tarixiy guvohliklar yo`q.