Узбекстан тарийхы лекция

3. XV asr oxiri – XVI asrda o`zbek xalqi tarkibida yuz bergan muhim o`zgarishlar. 
«O`zbek» atamasi va uning keng yoyilishi 
O`zbek xalqi etnik tarkibining evolyutsion o`sish jarayoni XV asr oxiri va XVI asrda yana 
muhim o`zgarishlarga duch keldi. Bu jarayon mamlakatda hokimiyatning Temuriylar sulolasidan 
Shayboniylar sulolasiga o`tishi bilan bog`liq holda kechdi. Movarounnahr va Xurosonda 
hokimiyatni shayboniylar sulolasi egallagach, bu hududlarga Dashti Qipchoqda yashovchi turkiy 
xalqlar, keyinchalik o`zlariga o`zbek degan nomni qabul qilgan urug`-qabilalar kirib keldilar. 
Ba`zi manbalarda 92, boshqa bir manbalarda 96 ta deb tilga olinuvchi bu ko`p sonli urug` va 
qabilalarning kirib kelishi, er-suv va mulk olib, o`troq hayot kechirishga o`tishi, mamlakatni 
boshqarish jilovi markazda va joylarda shu sulola vakillari qo`lida to`planishi o`z navbatida 
o`lka hayotida keskin o`zgarishlarning yuz berishiga olib keldi. Bu hol ayni paytda etnik 
jarayonlar borasida ham aks etmay qolmadi. Qadim-qadimdan turkiy etnik guruhlar nafaqat 
bizning ona zaminimizda, balki shu bilan birga keng sharqiy va shimoliy jug`rofiy hududlarda, 
jumladan Dashti Qipchoqda ham uzoq yillar davomida istiqomat qilib kelganlar. Dashti Qipchoq 
deb atalgan, Sirdaryoning quyi havzasi va Orol dengizidan shimol sari cho`zilgan hamda hozirgi 
Ural va G`arbiy Sibir orolig`idagi keng dashtli erlarni ishg`ol etgan hududlarda turkiy qavmlarga 
mansub urug` qabilalar olis asrlardan buyon yashab kelganlar. Akademik B.Ahmedovning 
yozishicha, «Hozirgi o`zbeklar, qozoqlar, qoraqalpoqlar va boshqa xalqlarning ajdodlari shu 
xalqlar hozir yashayotgan erlarda qadim zamonlarda ham yashaganlar, lekin o`zbeklar, qozoqlar, 
qoraqalpoqlar deb atalmaganlar. Tarixiy, adabiy manbalarda Dashti Qipchoqning sharqiy 
qismida qadim zamonlardan beri turk qabilalari yashaganligi haqida anchagina ma`lumotlar 
mavjud. Bu erlarni XIII asr boshida zabt etgan mo`g`ullar bo`lsa, Dashti Qipchoqning turk 
qabilalari orasida tez orada singib ketganlar va hatto o`z milliyligini yo`qotganlar» 

---

Bu fikru qarashlardan kelib chiqadigan qat`iy xulosa shuki, XVI asr boshlarida Vatanimiz 
sarhadlarida ro`y bergan etnik o`zgarishlar, tariximiz kechmishini qiyshiq oynada ko`rmoqchi 
bo`lgan ba`zi muxoliflarimiz da`vo qilganlarideq ajnabiy xalqlaru elatlar bosqini orqasida yuz 
bermagan. Shuningdeq bu jarayonlar majburiy, zo`rlik asosida ham kechmagan. Buning aksi 
o`laroq, bu o`zgarishlar uzun o`q tomirlari bir bo`lgan, bir-birlari bilan qon-qardoshlik rishtalari 
ila bog`langan, azaldan turli aloqalarda bo`lib kelgan turkiy xalqlarning asta-sekin o`zaro 
qo`shilishi, birikishi davomida yuz bergan. To`g`ri, Dashti Qipchoqda yashovchi o`zbek urug`, 
qabilalari bilan Movarounnahr va Xuroson xalqi o`rtasida turli ob`ektiv va sub`ektiv omillar 
orqasida hamma vaqt ham doimiy aloqalar, bordi-keldilar bo`lmagan, ularni katta masofadagi 
bo`sh, sahroli hududlar ajratib turgan. Shu bois ularning turmush tarzi, mashg`ulot turlari, kasb-
korlari, urf-odatlari, udumlari boshqacha ko`rinishda bo`lganligi tabiiydir. Buning ustiga Dashti 
Qipchoq aholisining aksariyat qismi keng yaylovlarda chorvachiliq yilqichilik xo`jaligi bilan 
mashg`ul bo`lgan. Buning aksicha, Movarounnahr aholisi uzoq asrlar davomida o`troq hayotga 
o`rganib, ona zamin hayotida muqim yashab kelgan. Ular azaldan mirishkor bobodehqonlar, 
mohir hunarmandlar, ustamon savdogarlar sifatida nom qozonganlar. Ularning sa`y-harakatlari, 
mehnati, zahmati bilan yurt obod etilib, bir-biridan ko`rkam, gavjum shaharlar bunyod topib, 
dovrug` topgan. 
Burkut Kenegas 
Qiyot Do`rmon 
Qushchi Qurlovut 
Qo`ng`irot Tub 
Ushun (usun) Oyi 
O`tachiMang`it 
Nayman No`kuz 
Jot Uyg`ur 
Chimboy Xitoy 
Qarliq Toymas 
Echki Tuman 
Dashti Qinchoqda yashagan urug`larning nomlari: 
Qirq Yuz, ming v.b. 
Dashti qipchoqlik ko`p sonli urug`, qabilalar Movarounnahr hududlariga kirib kelar 
ekanlar, ular, eng avvalo, mahalliy qardoshlari, elatdoshlari bilan tabiiy suratda yaqinlashib, 
ulardek o`troq hayotga moslashib, ularning turmush tarziga xos hamma eng yaxshi narsalarni 
o`zlariga qabul qilib, singdirib bordilar. Eng muhimi, kirib kelgan urug`, qabilalar bu zaminda 
o`zlarining ikkinchi vatanlarini topish barobarida asta-sekin bu erning tubjoy aholisi tarkibiga 
singishib bordi. Bu narsa ayniqsa ularning avvalgi ko`chamanchilik hayotiga xos turmush 
tarzidan o`zlaridan madaniy va maishiy sohalarda ancha yuqori darajada bo`lgan mahalliy 
halqning ilg`or turmush tarziga o`tishida, uning ko`p asrli boy ma`naviy merosi 
sarchashmalaridan bahra topib borishida yaqqol namoyon bo`ldi. Shuning uchun ham ular 
mahalliy qardoshlari bilan qorishib, ma`nan yuksalishga yuz tutib, ularning ilg`or hayot tarzini 
o`zlariga uzil-kesil singdirib bordilar. Endi «O`zbek» atamasi va uning iste`molga kirib kelishi 
hamda keng yoyilishi xususida to`xtaladigan bo`lsaq aytish joizki, bu masala ham ma`lum 
ma`noda printsipial ahamiyatga molikdir. Negaki, bu nom zamirida butun birhalqning tarixiy 
kechmishi, taqdiri bilan bog`liq holatlar kuzatiladi. Sobiq sovet tarixshunosligida, shuningdeq 
ayrim qo`shni davlatlarning mualliflari qarashlarida ham «o`zbek» atamasini o`zbek halqining 
kelib chiqishi bilan atayin bog`lashga urinish hollari kuzatiladi. Bu esa mazkur nozik masalani 
chalkashlashtirish yoxud suvni loyqalatishdan boshqa narsa emas, albatta. Yurtboshimiz o`zining 
«Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q» asarida mana bu so`zlarni bejiz ta`kidlab o`tmagan: «O`zbek 
nomi qachon paydo bo`lgan? Sovet tarixshunoslarining yozishicha, XVI asrda bizning 
zaminimizni Dashti Qipchoq xonlari ishg`ol qilgandan keyin o`zbek nomi paydo bo`lgan emish. 
Axir biz Movarounnahr deb ataydigan ikki daryo oralig`ida ungacha ham xalq 
yashaganku! Yoki bu xalq boshqa millat bo`lganmi? Mantiq qani bu erda» Bu keskin va 

---

haqqoniy aytilgan so`zlarning ma`no, mazmunini chaqar ekanmiz, millatimiz haqidagi bor 
haqiqatni bilishimiz, uning nomi bilan mazmun-o`zagi o`rtasidagi tafovutni aniq-tiniq tasavvur 
etishimiz nechog`lik muhim ekanligi o`z-o`zidan ravshanlashadi. Ma`lumki, xalqimizning 
«o`zbek» atamasi bilan nomlanishi XVI asr boshlariga to`g`ri keladi. Bu hol asosan yurtimiz 
hududlariga Dashti Qipchoqdan katta oqim sifatida kirib kelgan o`zbek degan umumiy nomni 
XV asrda qabul qilgan urug`lar va qabilalar hayoti bilan bog`liq yo`sinda yuz bergan. Negaki, 
ular bu zaminga kelib joylashib, mahalliy aholi qatlami tarkibini boyitish, uning yuksak 
ma`naviyati, boy asriy qadriyatlarini o`zlashtirish barobarida o`zlarining umumiy o`zbek nomini 
asta-sekinlik bilan shu hududda yashagan barcha aholiga ham nisbat bera bordilar. Bu esa 
«o`zbek» atamasining shu davrdan e`tiboran butun Movarounnahr bo`ylab keng yoyilishiga, bu 
erdagi xalqning shu nom bilan atalishiga bois bo`ldi. Biroq shu narsa ravshanki, o`zbeklar, 
avvalo, qaysi qabilaga mansub bo`lsalar shu nomni uzoq vaqt saqlab qolganlar. Hatto XX asrga 
qadar ham Turkiston o`lkasida ajdodiy-qabilaviy nomlar saqlanib qolganligi buni tasdiq etadi. 
Ammo bu degani o`zbek xalqining kelib chiqishi faqat XVI asrda yuz bergan, degan ma`noni 
aslo anglatmaydi. Bu erda gap faqat «o`zbek» iborasining etnik nom sifatida paydo bo`lgan vaqt 
xususida borayapti. Vaholanki o`zbek xalqi o`z mazmun, mohiyati, teran tomirlari bilan 
Turonzamin hududida juda qadimiy zamonlardan buyon yashab kelganligi, boy tarix, 
olamshumul ahamiyatga molik ma`naviyat durdonalarini ijod etganligi hammaga ma`lumdir. 
Shu ma`noda Prezidentimizning: «Biz xalqni nomi bilan emas, balki madaniyati, ma`naviyati 
orqali bilamiz, tarixining tag-tomirigacha nazar tashlaymiz»1, deb aytgan so`zlari alohida 
ahamiyat kasb etadi. 
«O`zbek» atamasi va uning kelib chiqishi, yoyilishi to`g`risida fikr yuritganda, bu 
masalaning yana bir qator muhim jihatlariga e`tibor qaratish kerak bo`ladi. Negaki, bu ham o`sha 
xalqning ma`lum ma`noda o`ziga xos xususiyatlarini, tabiati, mazmuni, mohiyatini tushunishda 
asqotadi. Shu nuqtai nazardan qaraganda «O`zbek» atamasining kelib chiqishi, uni xalqimizga 
nisbat berilishi xususida ham tariximizda turlicha qarashlar va yondashuvlar mavjuddir. Zero, 
ularni ko`zdan kechirish, turli nuqtai nazarlarni taqqoslash va aniqlashtirish orqali ham xalqimiz 
tarixiga oid ko`p narsalarni oydinlashtirish, o`z tarixiy xotiramizni yanada boyitib borishimiz 
mumkin bo`ladi. Ma`lum bo`lishicha, «O`zbek» iborasi XIII-XIV asrlarda yashab o`tgan o`sha 
davrning mashhur tarixchilari Juvayniy va Rashididin asarlarida ham uchraydi. Mashhur 
bobokalonimiz, buyuk alloma va davlat arbobi Mirzo Ulug`bekning «To`rt ulus tarixi» asarida 
ham «O`zbekiya», «O`zbeklar mamlakati» degan jumlalarga ko`zimiz tushadi. Bunda, bizning 
nazarimizda, Dashti Qipchoqda yashagan urug`, qabilalar yashagan joy, hudud nomlari ko`zda 
tutilgan bo`lsa kerak. 
Ba`zi manbalarda esa o`zbek nomi Oltin O`rda xonlaridan biri O`zbekxon (1312-1340) 
nomidan olinganligiga ishora qilinadi. Rus olimlaridan A.Yakubovskiy, N.Aristov,I.Ivanovlar 
ham shunday qarashga moyillik ko`rsatadilar. Venger olimi Xerman Vamberi esa yanada 
qiziqroq ma`lumotni ilgari suradi: «O`zbek» so`zining tub ma`nosi – «o`z-o`ziga beq xo`jayin, 
mustaqil». Nima bo`lganda ham «O`zbek» atamasini dastlab Dashti Qipchoqda yashovchi turkiy 
qabilalar qabul qilgan nom bo`lib, bu qavm, elatlarning yurtimizga o`rnashishi, tubjoy aholi 
odamlari bilan taqdiran qo`shilishi jarayonida «O`zbek» atamasi Turkistonda yashagan aholining 
umumiy nomiga aylanadi.