Uzbekiston respublikasi

Miloddan avvalgi davrda Wrta Osiёda irqlar. Mayda davlatlarning goh’ birlashuvi, goh’ bwlinuvi qabilalarning qorishuviga h’am tasir kwrsatdi. Markaziy Osiёning asosiy ah’olisi bwlgan turkiy qavmlarning qaysi irqqa mansubligi kwp munozaralarga sabab bwlgan.
Markaziy Osiё Kwk turk xoqonligi davrida h’am til jih’atidan, h’am tarixiy nuqtai nazardan turkiy qavmlar uchun muh’im ah’amiyatga molikligi h’ech qanday munozaraga sabab bwlmaydi. Bu wlkani wrta, Sharqiy va G’arbiy qismlarga bwlgan h’olda wrganish mumkin. Wrta qism turkiy xalqlar tarixi nuqtai nazaridan eng diqqatga sazovor h’ududdir. Kwk turk xoqonligi davrida wrta qismda asosan turkiy qavmlarning katta bwlagi qirg’izlar (xakaslar) yashagan. Bu wlka tosh davrida Sharqiy va G’arbiy Sibir h’amda shimoldagi Tundra madaniyati bilan yaqin munosabatlar wrnatgan. Antropologlarning tadqiqotlari shuni kwrsatadiki, bu h’ududdagi xalqlar Evropa va mwg’ul irqlarining bir qismidan paydo bwlgan ekan. Ayni paytda janubdagi Oltoy madaniyatidan bu erlarga bazi tasirlarning h’am bwlgani mumkindir.
Qadimgi turk davrida Gobi sah’rosi, bugungi Mwg’uliston muh’im h’udud bwlgani malum. Neolit davridagi insonlar sersuv joylarda yashagani malum bwldi. Wlkaning neolit davri madaniyati Wrxun darёsi va Baykal kwli bwylaridagi madaniyat bilan wxshashligi arxeologik topilmalar asosida aniqlandi. Umuman olganda, Markaziy Osiёning sharqiy h’ududi madaniyatida wzaro tasir aniqroq kwzga tashlanadi. Shunday bir madaniyatga turkiylar tarixining swnggi davrida h’am duch kelamiz. Bu h’olat Wrta Osiё turkiy qavmlari tarixiga h’amoh’ang ravishda bordi.
İrqlar twg’risida swz ketar ekan, miloddan oldingi uchinchi ming yillikda Oltoy tog’larida wg’uz tipidagi qavmning yashagani twg’risida malumot bor. Bu qavm janubdagi mamlakatlar bilan, masalan, Orol dengizi soh’illaridagi madaniyat bilan, h’atto Xitoy bilan aloqada bwlganini kwrsatadi. Sibirda h’am shu singari irqlar qadimda yashaganini arxeologlar kuzatganlar¹ . Bu davr madaniyati turkiy xalqlar tarixida Oltoy madaniyati deb nom olgan. Miloddan avvalgi uchinchi ming yillikda va ikkinchi ming yillik boshlarida h’ozirgi Wzbekiston va Pomir h’ududlarida Oqdengiz irqiga wxshash dolixotsefal irqqa mansub odamlar qoldiqlari topilgan. Farg’onaning tosh davriga oid madaniyatida va Toshkent yaqinidagi Qovunchi madaniyatida h’am bu irq kuzatilgan. Mazkur irq turi yana Anov madaniyatida, Quyi Volga bwylarida, Astraxan atroflarida, Wrta Volga bwylarida Proxorov qwrg’onidan h’am topilgan. Bu h’aqda arxeologlar G.Sergi, V. Ginzburg, L. Oshanin, G.A.Trofimova, S. Rudenko kabi ingliz va rus olimlari XX asrda jiddiy kuzatuvlari natijalarini elon qilganlar. Wrta Osiёning brakitsefal² irqi yuqorida aytib wtilgan wlkalarga kwp tasir etmagan. Faqat bronza davrida Wrta Osiё braxitsefallari Amudarё bwylariga va Farg’onaning ichki h’ududlariga qadar tasir etgani aniqlangan.
Haqiqatan, Amudarё bilan Sirdarё orasidagi xalqlar irq jih’atdan Amudarё janubidagi turkman dashtlarida, Pomir va Afg’onistonda yashagan irqlardan keskin farqlanib chiqqan edi. Bu “turoniy” (V.V. Ginzburg) ёki “ikki darё orasi” (İ. Svidetskiy) irqi degan nom olgan bwlib, braxitsefal kallalarga mansub edi. Shu olimlarning olib borgan kuzatuvlariga kwra, Oltoydagi braxitsefal irqlarga yaqin bwlgan bu suyaklar keyingi davrlardagi swg’dlarning h’am ota–bobolari bwlgani tah’min qilinadi.
Miloddan avvalgi 1700 yillardan etiboran Wrta Osiёda kwchmanchi va jangovar bir qavm madaniyatining asta–sekin h’ukmron bwlgani kwrinadi. Bu irq “Andronovo odami” deb nom olib, Oltoy va Tangri tog’lariga ёyilgan. Mazkur irq Xun davrida h’am, Kwk turk xoqonligi davrida h’am davom etgan.
Ammo Kwkturk xoqonligi davrida Wrta Osiёda mwg’ul irqi kwrina boshladi. Bir tomondan wg’uz qiёfasiga mansub bwlgan turkiylar azaliy irqni davom ettirgan bwlsa, ikkinchi tomondan, chinakam va aslo aralashmagan mwg’ul unsurlari h’am g’arbga siljiy boshladi. Kwk turk davri boshlang’ichida Oltoy wlkasining janubi-g’arb va shimoli-sharq h’ududlarida yashagan wg’uz qiёfali turkiy qavmlar h’amon h’ukmron edi. Bu davrga oid Tangri - tog’dan topilgan skeletlarda yirik kwzli odamlar kuzatiladi. Bu h’aqda rus olimi V. Ginzburg wtgan asrning 50–yillarida wz fikrlarini baёn qilgan edi. Kwk turk davlati barpo bwlmasdan bir oz oldin va davlat barpo bwlgandan keyingi davrlarga oid mwg’ul qiёfali odamlar skeleti topilgan. Ayni paytda Tangri tog’dagi qwrg’onlarda wg’uz qiёfasidagi odamlar skeleti h’am topilgani malum.
Milodiy VI–VIII asrlarga oid Wrta Osiёning ayrim h’ududlaridagi irqlar miloddan oldingi brexitsefal odamlarning davomi ekanini kwrsatadi. Umuman, Wrta Osiё irqlari aloh’ida irqqa – Turoniy irqqa mansub edi, degan malumotlar wzini oqlaydi.