Uzbekiston respublikasi

Buddaviylik davri madaniyati. Milodiy I asrda Baqtriyaning wng tomoniga buddaviylik kirib kela boshladi. Shu davrda buddaviylik etiqodiga aloqador inshootlar asosiy wrin egalladi. g’orlardagi Budda ibodatxonalari Kwh’na Termizdan, Qoratepadan va Chingiztepadan topilgan.
Buddaviylikning Baqtriya davlatiga kirib kelishi Kushonlar imperiyasining davlati chegaralari janubga tomon kengayib borgani bilan bog’liqdir. Xitoy manbalariga kwra, Kushonlar imperiyasi dastlab h’ozirgi Bekobod va Xwjand wrtasida barpo etilgan. Bu davlat tezlik bilan kengayib, milodiy I asr oxirlarida (tashkil bwlgandan keyin taxminan ellik yillar wtgach), Hindistongacha etib bordi. Shubh’asiz, ana shu tarixiy davrda Hindiston bilan Kushonlar imperiyasining madaniy aloqalari rivojlandi. Ana shu madaniy munosabatlarning mah’suli sifatida buddaviylik kirib keldi. Buddaviylik Wrta Osiёda shunchalik mustah’kam wrnashdiki, qadimgi Vatanimizda kwplab Budda budda ibodatxonalari barpo bwldi. Ёzma manbalarning xabar berishicha, shu davrda eftalitlar poytaxti Badaxshonda sirti oltin bilan qoplangan Budda h’aykali qwyilgan ibodaxonalar kwp qurildi. VII asrda Xitoy sayёh’i Syuan - Tszyan Termizda kwplab Budda ibodatxonalarini, Budda h’aykalchalarini kwrganini ёzadi. Samarqandda h’am bunday ibodatxonalar kwp bwlgan edi.
Kwh’na Termizdan Buddaning va bwlg’usi Budda - Bwdisatvaning toshdan yasalgan h’aykalchalari topilgan. Bu h’aykalchalarning diqqatga sazovor tomoni – yunon-boxtariy sanati uslubi ananalarini davom ettirganidir.
Buddaviylikni targ’ib qilish, omma orasida ёyishning muh’im usullaridan biri sifatida ёzma matnlar, rivoyatlar, afsonalar, sherlar h’am yaratildi, sanskrit tilidan qadimgi turkiy tilga asarlar tarjima qilindi. Buddaviylikni targ’ib qilishda bu usul amaliy va tasviriy sanat orqali ifodalangan g’oyalarni twldirdi. “Oltin ёruq” dostoni (IX asr) shulardan biridir. Bu asarning asl matni sanskrit tilida bwlib, milodiy I asrda - Kushonlar imperiyasi davrida yaratilgan. Dostonda ilgari surilgan asosiy g’oya – buddaviylikdagi maxayana mazh’abini ilgari surish va ёyish bwlgan.
Buddaviylikning uchta mazh’abi mavjud: xinayana, maxayana, vajryana. Bulardan maxyana mazh’abi Janubiy Wzbekistonga Kushon imperiyasi h’ukmdori Kanishka davrida rasmiy diniy oqim sifatida kirib keldi. Maxyana mazh’abining moh’iyati shundan iboratki, unda najot topish g’oyasi asosiy wrin egallaydi, Budda h’olatiga etishish imkoniyati jamiki jonzotlarga beriladi. Maxayana mazh’abida asosiy wrinni Bwdisatva timsoli egallaydi. Bwdisatva faqat wzi najot topib qolmaydi, balki jamiki sansara (“turli h’olatlar orqali wtish”) h’olatlaridan najot topishi kerak bwladi.
“Oltin ёruq”dagi ikki afsona – “Shah’zoda va Bars” bilan “Ku Tay” h’aqidagi afsonalarni kuzatar ekanmiz², odamzodning vujudi, xulqi, kim bwlishidan qatiy nazar, ezgulikdan iborat bwlmog’i, vujud kimgadir ёki nimagadir yaxshilik uchun xizmat qilmog’i lozim degan g’oya bor. Aksincha, odamlarga xizmat qilmaydigan odam tirik jasad, chirik bir narsa bilan barobar. Mag’astvi - Bwdisatva, ayni maxayana mazh’abidagi jonzotlarning najot topishi uchun kurashib, wz tanasini och ona ywlbarsga qurbon qildi. Aslida maxayana talimoti Buddaning najotkorlik aqidasini ifoda etadi. Buddaning asosiy g’oyasi insonlarni va xayvonlarni qutqarishga mwljallangan. “Okean suvi bitta tamga-shwr tamga ega bwlganidek, mening talimotim h’am bir ywsinga - qutqarishga mwljallangan, - deydi Budda. Odamzod bajarishi kerak bwlgan eng muh’im vazifa – atrof-muh’itni nafs asirligidan, gunoxlardan qutqarishga erishishdir. Qwrquvning ywqolishi odamzodni ozod qiladi. U ozod bwlgandagina wz ozodligini biladi, qayta tirilishdan qutulganligini tushunadi, muqaddaslikka twliq erishilgan va burchi bajarilgan bwladi, odam bu dunёga qaytib kelmaydi”. Faqat jasad qaytib kelmaydi, bordi–yu, qaytib keladigan bwlsa, qullikdan qutula olmaydi. Umuman, buddaviylikning asosiy maqsadi faqat odamzodning ozod bwlishiga ywl-ywriq kwrsatishdangina iborat bwlmay, balki butun jonli mavjudotlarni qutqarishga mwljallangan. İrodaga ega bwla olish va irodani birdan-bir maqsadga bwysundira olish buddaviylikning idealidir.
“Avesto”davri madaniyati. “Avesto“ Wrta Osiё tarixidagina emas, balki dunё madaniyati tarixida muh’im voqeadir. “Avesto“ twg’risida swz ketganda, albatta, Zardusht shaxsi va u yaratgan talimot twg’risida swz ketadi. Zardushtgacha h’am Avesto talimoti bor edi. Lekin Zardushtning say-xarakati bilan “Avesto” qudratli talimotga aylanadi.
“Avesto” Zardusht nomi bilan bog’lanar ekan, bu noёb asar bir davrning mah’suli emasligini h’am takidlamoq darkor. “Avesto” bir necha asrlar davomida shakllanib, yaxlit asar h’oliga kelgan. Bu jaraёn dunё madaniyati tarixida sinovlardan wtgan tajriba bwlib, “Avesto” ana shu tajribaning ilk mah’sullaridan biridir. Sharqda bu jaraёnning noёb namunalari kuzatiladi. Qadimgi Xitoydagi falsafiy risolalar, Bibliya h’am shakllanganda, ana shu ywlni - asrlar ywlini bosib wtgan. Ayni paytda bu jaraёn “Avesto”ning asrlar osha malum va mashh’ur bwlganini yana bir bor tasdiqlaydi.
“Avesto”ning malum va mashh’urligi Beruniyning “Wtmish asrlardan qolgan ёdgorliklar“ (XI asr), Tabariyning “Tarixi Tabariy” (X asr) kabi asarlarida h’am baёn qilingan. Beruniyning ёzishicha, “Avesto”ning qwlёzmasi wn ikki ming molning terisiga oltin h’arflar bilan ёzilgan ekan. İskandar Eronga bostirib kelgach, bu asarning Eron podsholari xazinasida saqlanaёtgan eng nodir nusxalarini olib, tib va astronomiyaga oid qismlarini xattotlarga kwchirtirib, qolgan qismini katta gulxan ёqib, ёndirib yuborgan. Kwchirtirgan qismlarini yunon tiliga tarjima qildirgan. Sosoniylar sulolasining ilk h’ukmdori Ardasher Bobak Xirbadan nomli donishmandga “”Avesto”ni qayta tiklash vazifasini topshiradi. Xirbadan bir qancha zardshutiylikka etiqod qiluvchi ulamolar bilan birga asarni qayta ёzib olib, qaytadan tartib beradi. Shopur II davrida Ozarbod Mexrosin “Avesto”ning parokanda qismlarini twplab, asardagi kwplab nomlar, atamalarni sharh’lab, “Zand Avesto” nomli kitob yaratadi. “Zand Avesto”ni bu ulkan asarning sharh’i deb aytish mumkin.
“Avesto”ning eng qadimiy qatlami Goh’larni Zardushtning wzi ёzgan, deb aytiladi. Goh’lar (ovrupocha - gatlar) - diniy qasida, munojot demakdir. Asarning eng qadimiy qatlamiga kwra shunday xulosa chiqarish mumkinki, zardushtiylik urug’chilik jamiyatida - h’ukmron tabaqa paydo bwlgan davrda shakllana boshlagan. Jamiyatning keyingi bosqichlarida yana h’am rivoj topdi. Ayniqsa, Sosoniylar (mil. III–VI asrlar) sulolasi davrida yangicha kwrinishda paydo bwldi. Lekin qanday bwlmasin, Zardushtning talimoti wz moh’iyatini saqlab, yanada mukammallashdi. Yana shuni takidlash kerakki, “Avesto”ning eng qadimiy qatlami Goh’lar va Yashtlar notiqlik sanati bosqichining ilk davrida yuzaga kelgan. Notiqlik sanati, ayniqsa, g’oyaviy kurashlar mah’suli sifatida yuqori chwqqiga kwtarilganini etirof etsak, Zardusht wz davridagi koh’inlar h’arakatiga va eski kultlarga qarshi chiqqani, shu asosda wz talimotini yaratgani yanada oydinlashadi. Zotan, g’oyaviy kurash jamiyatdagi ikki qarama–qarshi kuchlar wrtasidagi kurashning natijasi sifatida yuzaga chiqadi.