Uzbekiston respublikasi

v) Ommaviy madaniyat – baylanmilal va milliy kwrinishga ega bwlib, keng auditoriyaga mwljallangan, muallifi mavjud, odamlarning talab va eh’tiёjlarini bir zumda qondiradigan h’ar qanday yangi h’odisalarga tasir bildirib, ularni aks ettiradigan madaniyat shaklidir. Estrada, tsirk, radio, televidenie va boshqa ayrim musiqa turlari shu madaniyatga aloqadordir.
Bulardan tashqari, badiiy madaniyat va jismoniy madaniyat kabi kompleks kwrinishlar h’am bor. Mutaxassislar va h’avaskorlar yaratgan ijod namunalari badiiy madaniyatga mansub. Sanat h’am badiiy madaniyatning bir qismidir. Jismoniy madaniyat keng manoda tanani jismoniy mashqlar ёrdamida tarbiyalash, sportga asosiy mashg’ulot turi sifatida qarash, sog’lom turmush tarzini kechirish, yani chekish, ichkilikbozlikdan voz kechib, jismoniy mashqlar, kulturizm bilan shug’ullunish, yuzni plastik operatsiya va kosmetika qildirish, ozish, sport va h’avaskorlik raqslari, raqs bwyicha wtkaziladigan xalq sayillari va musobaqalari, tanani h’ar xil illatlardan, jaroh’atlardan zamonaviy va ananaviy tibbiёt ёrdamida xalos qilishdan iborat.
Madaniyatshunoslik fanining wziga xos xususiyati – uning keng qamrovligi ekanligi, uning kwp fanlarga, ayniqsa, gumanitar fanlarga yaqinligidir. Jumladan, madaniyatshunoslik tarix va etnografiya, dinshunoslik, iloh’iёt, musiqa, h’aykaltaroshlik, memorchilik fanlari bilan zich aloqada, twg’rirog’i, madaniyatshunoslik shu fanlarning wrganish obektidan oziqlanadi. Madaniyatshunoslik falsafaga h’am yaqindir. Xususan, madaniyatshunoslikning nazariy masalalari madaniyat falsafasiga aloqador.
Madaniyatshunoslik axloqshunoslik fani bilan bog’liqdir, chunki jah’on tsivilizatsiyasining kwp ming yillik tarixiy bosqichlari insonlarning axloqiy, manaviy ijtimoiy rivojlanishi bilan bog’liqdir. Shu fikrni, buyuk Sharq mutafakkir Forobiy «Arou ah’li madinatu-l-fuzalo” (“Fozillar shah’ri ah’olisining qarashlari”) asarining 13-bobida madaniyatning kelib chiqishini insonlarning tabiatidagi xislatlar, xususiyatlar bilan jamiyatga qanday tasir kwrsatishi masalasi bilan, yani insonlarning biologik va ijtimoiy moh’iyati bilan bog’liq h’olda kwrib chiqadi. “Nutqli insonning maqulot – aqli qabul qiladigan qismi tuzilishi qanday, ularning turlari qanday: quvvatli aql (aqli qaviy) nima va felli aql (aql bil-fel) nima va moddiy aql nima va aqli munfail (passiv intellekt) nima deganiyu, faol aql (aktiv aql) nima degani va aqlning darajalari h’aqida nega faol aql deb yuritiladiyu, uning felli h’arakati nima – shular h’aqida… maqulot sifatida tasvirlanadi, h’atto felli h’arakatdagi aql bwladi...” İroda degani nima, ixtiёr degani nima, ular ikkalovi nafs-ruh’ning qaysi jih’atlariga taalluqli; tqla baxt-saodat nima-yu, fazilat, nuqsonlar nima, xayrli ishlar nima-yu, ёmon ishlar nima, amallardan nimalar gwzal sanaladiyu, nimalar qabih’ sanaladi – shular h’aqida fikr yuritadi¹.
Abdu Nasr Muh’ammad Forobiyning fikricha, jamiyatning taraqqiёti insonlarning aqliy va ruh’iy olamidagi quvvatlardan qanday foydalanishga bog’liqdir. U, “Madinatu-l - fuzalo” asarining 15 – bobida “jamiyatda inson eh’tiёjlari va wzaro ёrdami h’aqida fikr yuritib, aytadiki, fuqarolariga baxt-saodat keltiradigan shah’ar (davlat) jamiyati fozil, fazilatli odamlar jamiyatidir. Fozil odamlar shah’rining barcha azolari solim (sog’-salomat) bwlgan va damning tirikligini asrab turadigan vujud-tanaga wxshaydi. Tirik vujud azolari markaziy azo-yurakka yaqinlikda (bu erda ah’amiyati jih’atdan yaqinlik aytilmoqda) bir-biridan aloroq bwlgani kabi, ... jamiyat fuqarolari h’am (baxt-saodatli jamiyat uchun) bajaraёtgan vazifalarga qarab, bir-biridan aloroq bwladilar” ².
«Sharq Arastusi » Forobiyning shah’ar va qishloq fuqarolari tabiiy eh’tiёjlarini qondirish uchun bir-birlariga muh’toj bwlishlari sababli h’am jamiyat bwlib yashashlari h’aqidagi g’oyalar keyinchalik Beruniy, İbn Sino, g’azzoliy, İbn Rushd, İbn Holdun kabi mutafakkirlar tomonidan yanada rivojlantirildi.
Falsafada Arastu va Forobiy izdoshi bwlgan İbn Sino “Metafizika” asarida olamni bilishga doir, madaniyatning oliy turlaridan h’isoblangan falsafaga doir ilmlarni bunday tasniflaydi: 1. Amaliy fanlar. İnson faoliyatiga bog’ fanlar. 2. Nazariy fanlar. İnsondan tashqaridagi olamni (Er, osmon, h’ayvonot va wsimliklar olamini) wrganuvchi fanlar³.
İbn Sinoning fikricha, bu fanlarning h’ar biri yana uch turga bwlinadi:
I. Amaliy fanlar: Jamiyatni, xalqni boshqarishga doir fanlar. Bu qismning fanlari yana uchga bwlinadi: 1. Din, shariat ilmlari. 2. Uyni, oilani boshqarishga doir, ota, ona, farzandlar, h’oja va xizmatkorlar munosabatini wrganuvchi ilmlar. 3. İnson wzining tanasi va ruh’ini boshqarishga doir ilmlar.
II. Nazariy fanlar. Bu h’am uchga bwlinadi: 1. Tabiatdan yuqori turuvchi oliy ёki asosiy fan-metofizika. 2. Wrta darajadagi fanlar –matematika (h’isob, geometriya, trigonometriya va h’okozo).
III. Quyi darajali, yani tabiat h’aqidagi (tabiiy) fanlar (Biologiya, geologiya, zoologiya va h’okazo).
İbn Sino inson h’aёti davomida ishi tushadigan wrta darajadagi fanlarga matematika fanlari qatoriga kiruvchi arifmetika, astronomiya, muzika, mexanika, optika (ёrug’likka oid), asbob-uskunalar h’aqidagi fanlarni kiritadi.
Yuqorida Forobiy va İbn Sinoning fanlar tasnifi va roliga oid qarashlaridan shu narsa malum bwladiki, madaniyatshunoslik inson h’aёti, marifati, manaviyatiga doir bilimlarni wrganadigan fan sifatida wsha davrlardaёq shakllana boshlagani aёn bwladi.
Hozirgi kunda turli-tuman, katta va kichik fanlarning soni uch mingga yaqin. Bundan ikki–uch ming yillar muqaddam faqat bitta fan – falsafa bor edi. Matematika, meditsina, astronomiya boshqa tabiiy fanlar, mantiq, etika, estetika, sotsiologiya, politologiya kabi ijtimoiy fanlar birin - ketin mustaqil bwlib, falsafadan ajralib chiqdi va wz navbatida wnlab fanlarga bwlinib ketdi. Fanlar differentsiatsiyasi (tarmoqlashuvi) h’ozir h’am davom etmoqda. Turli fanlar tutashgan, kesishgan joyda yangi fanlar paydo bwlishi jaraёni h’am davom etmoqda.
Barcha fanlarni tasniflash ular uch guruh’ga bwlinadi: 1) tabiiy fanlar; 2) ijtimoiy fanlar: 3) gumanitar fanlar. Madaniyatshunoslik ijtimoiy-gumanitar fanlar jumlasiga kiradi. Aslida dunёdagi jamiki bor narsalarni İbn Sino “Metafizika” asarida ikkiga bwlib wrganishni tavsiya etadi. Birinchisi, insondan tashqarida va unga bog’liq bwlmagan h’olda mavjud er, osmon, yulduzlar, tabiat, moddiy olam; ikkinchisi – inson ongi, aql-zakovati bilan yaratilgan jamiki narsalar, yani madaniyat.
Bu h’olda fanlarni h’am yaxlit qilib, ikkiga ajratish mumkin bwlar edi: 1) tabiatni wrganadigan fanlar; 2) madaniyatni wrganadigan fanlar. Bunda barcha ijtimoiy–gumanitar fanlar bitta nom bilan madaniyatshunoslik deb atalgan bwlar edi.
Madaniyatshunoslik axloqshunoslik, adabiёt va sanat, falsafa, sotsiologiya boshqa tabiiy h’amda aniq fanlardan butun insoniyat manaviyatiga aloqadorligi bilan ajralib turadi. İnsoniyat yaratgan moddiy va manaviy boyliklar shu qadar beh’isob va xilma–xilki, bitta fan bularni qamrab ololmaydi. Barcha ijtimoiy-gumanitar fanlar insoniyat madaniyatining muayyan soh’asini, u ёki bu jih’atini, malum bir xususiyatlarini wrganadi.
Madaniy tushunchalar kwpgina fanlarning wrganish obekti h’isoblanadi. Shu boisdan h’am madaniyatning moh’iyati va mazmuni, tarkibiy qismlari turli fan soh’alarida namoёn bwlib, falsafa, tarix, lingvistika, antropologiya, etnografiya, sanatshunoslik singari fanlarda h’am tadqiq etiladi. Bu tabiiy h’ol. Zero madaniyat juda murakkab, serqirra, doimo rivojlanib bordigan ijtimoiy h’odisadir. Zero yuqorida sanab wtilgan ijtimoiy–gumanitar fanlar madaniyatni konkret h’odisa sifatida, uning biror soh’asi, ywnalishi, kwrinishini wrganadi.
Madaniyatshunoslik esa, yuqorida sanab wtilgan fanlardan farqli wlaroq, madaniyatni yaxlit h’olda, bir butun mezon asosida umumlashgan h’olda wrganadi. Masalan, xalq og’zaki ijodini folklorshunos wrganar ekan, folklor asarlarining tabiati, folklor janrlarining paydo bwlishi va taraqqiёti va h’okazolarni wrganadi. Madaniyatshunoslik nuqtai nazaridan esa xalq og’zaki ijodi janrlarining badiiy–estetik ah’amiyati va mah’alliy xalq turmushidagi roli, ijtimoiy vazifasi manaviy meros sifatida wrganiladi. Ёki adabiёt h’am manaviy meros sifatida malum bir davrda xalqning madaniy yuksalishiga, jamiyatning manaviy h’aёtini sog’lomlashtirishga qwshgan h’issasi madaniyatshunoslikning obekti h’isoblanadi. Xullas, wsha fanlardan olingan h’amma madaniy tushunchalar madaniyatshunoslikning obekti h’isoblanadi. Madaniyatshunoslik fani – madaniyatning shakllanishi va taraqqiёti bosqichlarini, rivojlanish qonuniyatlari va tamoyillari, bularning amal qilish ichki mexanizmlarini wrganadi. Bu fan milliy, mintaqaviy, umuminsoniy madaniyatlarning moh’iyati, wziga xosligi, madaniyat tiplari va turlarini tah’lil etadi. Madaniyat rivojidagi vorislik, xalqlararo madaniy meros, ularning bir-birlariga tasiri, wzaro aloqadorligi, bog’liqligi kabi h’odisalarni tadqiq etadi. Qisqacha qilib aytganda, madaniyatshunoslik ijtimoiy fanlar bilan gumanitar bilimlarning kesishgan nuqtasida paydo bwladi.
Madaniyatshunoslik atamasi ingilizchada Culturology, Kulturologie deb yuritiladi. G’arb olimlarining takidlashicha, nemis olimi V.Ostvald 1913 yilda birinchi bor shu terminni qwllagan. Amerikalik antropolog Lesli Uayt 1949 yildagi maqolalarida ushbu terminni ilmiy va metodologik jih’atlardan asoslab bergan. Faqat XX asrning oxirgi choragiga kelib bu ilm soh’asi aloh’ida fan sifatida shakllandi, wz kategoriyalari va qonuniyatlari, wz strukturasi va funktsiyalariga ega bwldi.
Ana shulardan kelib chiqqan h’olda, madaniyatshunoslikni wtmish va h’ozirgi madaniyat, uning tuzilishi va vazifasi, kelajakdagi taraqqiёti twg’risidagi bilim deb qarash mumkin¹. Bunga qwshimcha ravishda, aniqroq qilib shunday ifodalash mumkin: Madaniyatshunoslik – insoniyat tarixiy h’aёtining turli bosqichlarida ularning va ular yashaёtgan jamiyatning madaniy xulq–atvorini wrganadigan fanlar majmuini umumlashgan h’olda ifodalashdir².
Wzbekistonda madaniyatshunoslik fani 90 – yillardan keyin faoliyat kwrsata boshladi, talim tizimiga kiritildi, adabiёtlar, wquv-metodik materiallar bilan boyitildi. Lekin bu soh’ada h’ali «ochilmagan qwriqlar», echilmagan muammolar, kashf etilmagan qonuniyatlar bir talay. Ayniqsa, wzbek xalqi yaratgan moddiy va manaviy madaniyatni, ezgulik, insonparvarlik g’oyalari bilan sug’orilgan twla mentalitetini jah’onda keng targ’ib qilish, dunё xalqlariga etkazish eng xayrli va sharafli ishlardandir.
Madaniyatshunoslik fanining predmeti – insoniyat bunёt etgan “ikkinchi olam”, yani madaniyat, uning moh’iyati va rivojlanish qonuniyatlari, asosiy tamoyillari h’amda ijtimoiy vazifalaridir. Binobarin, madaniyatshunoslik fanining asosiy manbai – insoniyat yaratgan barcha madaniy boyliklar, moddiy va manaviy qadriyatlardir.
Madaniyatshunoslikning fan sifatidagi asosiy vazifasi – insonning tabiat, jamiyat bilan birgalikdagi faoliyatini h’amda kishilarning moddiy va manaviy turmushiga oid barcha madaniy jaraёnlarni tadqiq etishdir.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan h’olda, madaniyatshunoslik wrganadigan asosiy soh’alarni va uning tadkiqot obektini quyidagicha belgilash mumkin:

• 
  kishilarning muomala vositasi bwlgan tilning ijtimoiy jamiyatdagi roli;
  
• 
  jamiyat boyligi va mezoni bwlgan bilimlar;
  
• 
  insoniyat yaratgan udumlar, urf–odatlar, xalq og’zaki ijodi, sanat va adabiёt, dinlar;
  
• 
  ijtimoiy munosabatlar va ular wrtasidagi aloqalarning usullari, ijtimoiy tashkilotlar;
  
• 
  marosim, kundalik turmush tarzidan wrin olgan ananalar, oila, mulk;
  
• 
  jamiyatda sodir bwlaёtgan ijtimoiy–iqtisodiy, siёsiy demografik, etnik jaraёnlar va h’.k.
  

Madaniyatshunoslik umumnazariy fan h’isoblanib, insoniyat h’aёtining turli tomonlari bilan bog’lik madaniy tushunchalarni yaxlit h’olda bir tizim sifatida wrganadi.