Узбекистон Республикаси Ташки Ишлар Вазирлиги

juridici
ва 
consulares
, провинцияларда промагистратлар, 
Римда преторлар амалга оширганлар. 
Формуляр жараённинг in iure босқичи легисакцион жараён каби 
ўтказилар эди.
а) Суд мажлисига чақирилган тараф таклифга жавоб бериши ёки унинг 
суд мажлисига келишини таъминлайдиган кафолатчи шахсни кўрсатиши 
лозим эди.
б)Томонлар магистрат ҳузурига келганда даъвогар даъво талабининг 
мазмунини ҳеч қандай ҳаракатлар ва жумлаларни айтмасдан оддий равишда 
баён этган. Жавобгарнинг даъвогар баён этган даъво талаби билан 
танишуви
editio actionis
деб аталган.
Жавобгар даъвогарнинг даъво талабини рад этса, судда низо 
қўзғатилган. Магистрат даъво талабининг қонун кўрсатмаларига ёки “bonae 
fidei” – «соф виждон» тамойилига зид келган ҳолларда уни бекор қилган. 
Сўнгра магистрат олдиндан тузилган ёзма аризани маъқуллаган ёки ўзи 
формула деб аталувчи ёзма ариза тузган. Тузилган формулани магистрат 
гувоҳлар иштирокида даъвогарга берган, даъвогар эса, ўз навбатида, уни 

---

34 
жавобгарга етказган. Агарда жавобгар формулани қабул қилса, litis 
contestatio ва жавобгарнинг низони ҳал этувчи судья ҳузурига келиш 
мажбурияти ўрнатилган. Жавобгар формулани рад қилиши ҳам мумкин 
бўлган, лекин бунда низо in iure босқичида ҳал этилган. 
Формула – бу in iure босқичининг охирида магистрат томонидан 
даъвогарга бериладиган, даъвогар томонидан жавобгарга етказиладиган ёзма 
ҳужжат бўлиб, ундаги даъво талаби гипотетик тарзда баён этилган. Дастлаб, 
преторлар ҳар бир иш бўйича алоҳида формулалар тузишган, кейинчалик, 
формулаларнинг намуналари претор эдиктларида эълон қилина бошланди. 
Магистратлар бундай намуналарни қўллаш жараёнида судья ва тарафларнинг 
исми-шарифи ва даъво талабининг мазмунини аниқ белгилаб беришган. 
Шундай 
қилиб, 
умумий 
формулалар 
конкрет 
(аниқ) 
ишларга 
мослаштирилган. Бошқа тарафдан, баъзи даъво талаблари умумий 
формулалар намунасига тўғри келмаса, судьянинг конкрет иш бўйича қарор 
қабул қилиши учун зарур бўлган махсус формулаларни маъқуллашган. Шу 
тариқа, ҳуқуқни мавжуд ҳаёт шароитларига мослаштириш ва ундан ижодий 
фойдаланиш учун кенг имкониятлар очилди. 
Формуланинг асосий қисмлари қуйидагилардан иборат бўлган: 
1.