Узбекистон республикаси олий ва урта

10.3. Don-quritish ob`ekti sifatida. 

Har  kanday  don  -  bu  tirik  organizm,  unga  nafas  olish,  rivojlanish,  eskirish 

xususiyatlari taaluklidir. Don anizotrop kolloid, kapillyar - govak jism bo`lib, aloxida 

qismlari murakkab tuzilgan. 

Galla  donlarining  (bugdoy,  javdar)  tashki,  meva  kobiklari  katta  miqdordagi 

kapillyarlar  va  mikrogovakli  uch  kavatli  xujayralar  devorchalaridan  tashkil  topgan.  

Bunday  kobikdan    suv    bugi  don  ichiga    va  don  ichidan  tashqariga  tez  va  yengil 

harakat qiladi. 

Suli,  arpa,  sholi,  tarik  donlari  yana  gul  kobigi  bilan  har  uralgan  bo`lib, 

quritishni  sekinlashtiradi.  Ikkinchi  kavat  kobigi  urug`  kobigi  bo`lib,  u  har  uch 

kavatdan  tuzilgan  (yuqorigi  -  yupka  tinik,  O`RTA  -  pigmentli  va  ostki  -  shaffof 

shishuvchan). Bu kobik meva kobigidan farkli ularok gaz va buglarni kam utkazadi. 

Urug`  kobigining  ostki  qismida  aleyron kavat  joylashgan bo`lib, kalin devorli 

bir  katorli  xujayralar  guruhidan  iborat.  Undan  sung  donning  asosiy  qismi  -  magizi 

(endosperm) joylashgan. U yirik kraxmal xujayralaridan tashkil topgan. Donning eng 

muhim  qismi  -  mO`RTAk.  Kobik  va  magizdan  fark  qilib  uning  tukimalari  jonli 

xujayralardan tuzilgan va issiklik ta`siriga juda sezgir. 

Dondagi namlikning boglanish turlari. 

1. Namlikning kimyoviy boglanishi. 

Bu  boglanishda  namlik  kuruk  moddalarga  molekulyar  kuchlar  yordamida 

boglanadi. 

---

 

68 

Suvning  ion  bogi  kimyoviy  reaktsiyalar  vaktida  kat`iy  ma`lum  nisbatda  sarf 

qilinib  yangi  moddalar  hosil  bulishi  bilan  paydo  bo`ladi.  Suv  bunda  yukolib  yangi 

mahsulot tarkibiga kiradi. 

Molekulyar  bog  (kristallgidrat hosil bulishida) paydo bo`ladi.  Suv  yangi hosil 

bo`lgan kristall tarkibiga kiradi. Namning don bilan hosil kilgan kimyoviy bogi juda 

mustaxkam bo`lib, quritishda boglanmaydi. 

2. Fizik-kimyoviy boglanishi. 

Bu erda boglanishning uch kurinishi bo`ladi: adsorbtsion - boglangan namlik; 

osmotik - boglangan va strukturaviy namlik. 

a)  Adsorbtsion-boglangan  namlik.  Bu  donning  aktiv  yuzasi  bilan  adsorbtsiya 

qilingan  bir  necha  yuz  suv  molekulasi  hosil  kilgan  katlamdan  iborat. 

Adsorbtsiyalangan suv molekulalarining boglanish 

mustaxkamligi bir xil bulmaydi.  Adsorbtsiyalangan suv oddiy suvdan 

kuyidagi xususiyatlari bilan fark qiladi: 

- erituvchi bulolmaydi; 

- ikki marta kichik issiklik sigimiga ega bo`ladi; 

-  juda  kichik  haroratlardagina  muzlaydi,  lekin  bunaka  suvning  ma`lum  qismi 

xatto - 78o S haroratda har muzlamaydi; 

- solishtirma utkazuvchanligi va elektr utkazuvchanligi nolga teng; 

- kovushkokligi oddiy suvnikidan 9 marta kichik. 

b)  Osmotik-boglangan  namlik.  Bu  shunday  namlikki,  u  don  xujayrasi  ichiga 

osmotik  bosim  ostida  kiradi.  Don  namlanganda  xujayra  ichidagi  erigan  moddalar 

kontsentratsiyasi  undan  tashki  kontsentratsiyadan  katta  bo`ladi  (suvning  osmos 

bosimi yuzaga keladi). SHuning uchun suv xujayra ichiga kiradi. 

Osmotik  buglangan  namlik  adsorbtsion  bogga  nisbatan  kuchsiz  boglangan. 

Birok bunday suvni ajratishda har qushimcha energiya sarfi talab qilinadi. 

v) Strukturaviy namlik.  Bu namlik gellar shaklanishida hosil bo`lgan yangi 

tuzilishlar bilan ushlanadi. Bunaka namlik oddiy suvdan xech kanday xususiyati bilan 

fark kilmaydi. 

3) Namning mexanik boglanishi. Bunday boglangan namlik mikrokapillyarlar, 

makrokapillyarlar va don iviganda ushlangan namliklardan iborat.