Узбекистон Республикаси Олий ва урта махсус таълим вазирлиги. Тошкент Архитектура-курилиш институти Курулишни бошкариш факультети

4-расм. Режалаштириш жараёнининг асосий тартиб-қоидалари

Мақсадни режалаштириш аниқ вазифаларни белгилашни ўз ичига олади. Бошқаришнинг турли даражаларидаги режалар тузиш учун асослар ва ишларнинг парчаланиши, яъни кичик таркибий қисмларга бўлинишдир. Бу сизга нафақат мақсадлар ва ишларнинг бўйсуниш даражасини, балки масъулият соҳаларини, шунингдек ҳисобот бериш тартибини ҳам визуал тарзда тақдим этиш имконини беради.

Парчаланиш даражасининг маълум миқдори лойиҳанинг мураккаблиги ва давомийлиги билан аниқланади. Энг паст даражадаги декомпозиция даражасида бир ёки бир неча ижрочини талаб қиладиган якуний иш бор.
Ишларнинг парчаланиши қуйидагича амалга оширилади:

• 
  масъулият доираси бўйича (бош пудратчи ва субпудратчилар томонидан бажариладиган ишларни бажариш);
  
• 
  иш категорияси бўйича (якуний ижрочиларга, бетон, ёғоч ёки темир каби ускуналар ёки материалларга бўлган талабларга қараб);
  

алоҳида конструктив элементлар бўйича (том, деворлар ва бошқалар);

• 
  лойиҳанинг жойлашган жойига қараб (агар лойиҳа турли ижрочилар томонидан амалга оширилса);
  
• 
  мижознинг эҳтиёжларига кўра (масалан, тендер ҳужжатларини тайёрлаш ёки турли нақд пулсиз ҳисоб-китобларни амалга ошириш учун);
  
• 
  пудратчининг эҳтиёжларига кўра (масалан, харажатларнинг ҳисоб-китоби учун).
  

Лойиҳанинг операцияларини (ишларини) таркиби ва ўзаро боғлиқлигини аниқлаш фақатгина лойиҳанинг турли босқичларини амалга оширадиган операциялар рўйхатини эмас, балки уларнинг ўртасидаги технологик ва ахборот алоқаларини ҳам ҳужжатлаш имконини беради.
Вақт ва ҳажмларни баҳолаш иш вақтининг оралиғини ёки алоҳида операцияларни бажариш учун зарур бўлган иш ҳажмини аниқлашдан иборат.
Ресурсларни аниқлаш жараёнининг асосини ташкил этадиган лойиҳа фаолиятида ва уларнинг тавсифларида ишлатилиши мумкин бўлган барча ресурсларнинг умумий сонини аниқлаш ресурсларни тақсимлаш жараёнидан фарқ қилади, яъни алоҳида лойиҳа операцияларини амалга ошириш учун зарур бўлган ресурсларнинг таърифи.
Лойиҳанинг лойиҳанинг харажат қисмларини аниқлаш лойиҳанинг турли фазалари ва босқичлари учун умумий лойиҳа бюджети ва индивидуал бюджетларни баҳолаш учун асос бўлиб хизмат қилади.
Ишларнинг режалаштирилиши амалиётлар кетма-кетлиги ва давомийлигини аниқлаш, чеклашлар ва ўзаро боғлиқликларни ҳисобга олган ҳолда, турли манбаларга бўлган эҳтиёжни ҳисобга олган ҳолда тақсимлашдан иборат.
Юқорида санаб ўтилган протседураларни амалга ошириш натижаларини умумлаштириш, лойиҳани бажариш режасини ишлаб чиқиш ва унинг бажарилишини баҳолаш мезонларини аниқлашдан иборат.
Ёрдамчи режалаштириш воситаси муайян лойиҳа мазмунига қараб ишлатилади. Улар орасида ташкилий режалаштириш, таъминот ва шартнома режалаштириш, рискларни бошқариш ва жавоб бериш ва сифатни режалаштириш киради.
Режалаштириш жараёнининг асосий ва ёрдамчи протседуралари лойиҳани ҳаётнинг деярли барча босқичларида ўтказади.
Бажариш жараёни асосий қисмларга (лойиҳани амалга оширишнинг ҳақиқий жараёни) ва ёрдамчи қисмларга бўлиниши мумкин:
- лойиҳа иштирокчилари учун зарур частотали ахборотни тайёрлаш ва тарқатиш;
- қабул қилинган сифат стандартларига мувофиқлиги учун лойиҳа ишининг мунтазамлигини баҳолаш;
- доимий тавсиялар, мулоҳазалар, таклифлар, аризалар ва бошқалар;
- таклифларни баҳолаш, этказиб берувчиларни ва пудратчиларни танлаш ва шартномаларни тузиш;
- этказиб берувчилар ва пудратчилар томонидан шартномаларнинг бажарилишини назорат қилиш;
- лойиҳа командасини ишлаб чиқиш(лойиҳа жамоасини ривожлантириш.
Лойиҳани техник-иқтисодий асослаш ва ишчи ҳужжатларни ўз ичига олган лойиҳа ҳужжатлари комплекси лойиҳани ўз вақтида сифатли бажариш жараёнида катта рол ўйнайди. Лойиҳанинг техник-иқтисодий асосланиши лойиҳанинг мақсадларини белгилаб берувчи, улар эришишнинг эҳтимоли, мақсадга мувофиқлиги ва асосий параметрларини асословчи ҳужжат сифатида тавсифланади. Ишчи ҳужжатларнинг таркиби буюртмачи ёки унинг вакили билан келишилган стандарт талаблари билан белгиланади. Ишчи ҳужжатларда ишчи чизмалар, жиҳозларнинг спетсификатсияси, бажарилган ишлар ҳажмининг баёни, смета, дизайн ва бошқа ҳужжатлар мавжуд.
Лойиҳа ҳужжатлари шартнома ҳужжатлари, қоидалар ва стандартларда илгари белгиланган мезонларга мувофиқ бўлиши керак. Лойиҳа ҳужжатлари доираси ва таркиби лойиҳанинг табиати ва миқёсига боғлиқ.
Масалан, корхоналар, бинолар ва ишлаб чиқариш объектларини қуриш лойиҳаси қуйидаги бўлимлардан иборат:
- умумий тушунтириш хати;
- бош режа ва транспорт;
- технологик эчимлар;
- ишлаб чиқаришни бошқариш, ходимлар ва ходимларнинг меҳнат шароитлари ва меҳнат шароитларини ташкил қилиш ва ташкил қилиш;
меъморий ва қурилиш эчимлари;
- муҳандислик ускуналари, тармоқлари ва тизимлари;
- қурилишни ташкил қилиш;
- атроф муҳитни муҳофаза қилиш;
- фуқаролик мудофааси бўйича техник ва техник чора-тадбирлар, шунингдек фавқулодда вазиятларнинг олдини олиш бўйича чора-тадбирлар;
бюджет ҳужжатлари;
- инвестицион самарадорлик.
Уй-жой ва фуқаролик объектларини қуриш лойиҳаси қуйидаги бўлимлардан иборат:
- умумий тушунтириш хати;
-меъморий ва қурилиш эчимлари;
- технологик эчимлар;
- муҳандислик ускуналари учун эчимлар;
- атроф муҳитни муҳофаза қилиш;
- фуқаролик мудофааси бўйича техник ва техник чора-тадбирлар, шунингдек фавқулодда вазиятларнинг олдини олиш бўйича чора-тадбирлар;
- қурилишни ташкил қилиш (керак бўлса);
-бюджет ҳужжатлари;
- инвестиция самарадорлиги (агар керак бўлса).
Лойиҳа ҳужжатларининг асосий таркибидан ташқари, қўшимча ёки махсустаркиб ҳам мавжуд, масалан:
- ёнғин ўчириш, ёнғин сигнализатсияси, қуъриқлаш ва ёнғин сигнализатсияси ва тутунга қарши ҳимоя; оловда одамларни одамларни эвакуатсия қилиш ва ёнғин тўғрисида огоҳлантириш;
- ҳудудларни, биноларни ва иншоотларни хавфли табиий ва техноген табиий жараёнлардан ҳимоя қилиш;
- қурилиш иншоотларини коррозияга қарши ҳимоя қилиш;
- қурилиш ва лойиҳалаш ишларини ташкил этиш лойиҳалари;
- ногиронларнинг ва ҳаракатланмайдиган шахсларнинг турмуш шароитларини таъминлаш бўйича чора-тадбирлар;
- меъморий ёритиш;
- бинолар ва иншоотларни шовқин ва вибратсиядан акустик муҳофаза қилиш;
- лойиҳаларни бошқариш.
Самарали лойиҳаларни бошқариш параметрларини кузатмасдан амалга оширилиши мумкин эмас, уларнинг асосийлари жисмоний ва пул жиҳатидан лойиҳанинг вақти ва ривожланишидир.
Лойиҳани мониторинг қилиш (лойиҳанинг бажарилишини назорат қилиш) - бу лойиҳа параметрларини мунтазам равишда ўлчаш, ҳар қандай оғишларни аниқлаш ва керакли тузатувчи хатти-ҳаракатларни амалга оширишнинг мураккаб жараёни.
Мониторинг жараёни кетма-кет учта босқичдан иборат: назорат кўрсаткичлари рўйхатини ва уларнинг режаланган ҳолатини аниқлаш, индикаторларнинг жорий ҳолатини баҳолаш, мавжуд ва режаланган давлатни таққослаш, сапикатсиз тузатишлар киритиш.
Назорат қилиш тизимининг асосий талаблари, жумладан таҳлил қилинадиган ахборот таркиби, ҳисоботлар тузилиши ва маълумотлар тўплаш масъулияти, ахборотни таҳлил қилиш ва қарор қабул қилиш жараёни барча манфаатдор томонлар иштирокида режалаштириш босқичида ишлаб чиқилган.
Лойиҳани бошқариш тизими тузатувчи тадбирларни қачон ва керак бўлганда тақдим этиши керак, аммо режа тузатиш вазифаларни параметрларини қайта кўриб чиқиш билан чегараланган бўлиши мумкин ва лойиҳанинг охиригача жорий ҳолатдан бошлаб янги моделни ишлаб чиқишни талаб қилиши мумкин.
Самарали бошқарув тизимини яратишнинг асосий принциплари қуйидагилардир:
- аниқ режалар мавжудлиги;
- аниқ ҳисобот тизимининг мавжудлиги;
- индикаторларни таҳлил қилиш учун ишлаб чиқилган тизим мавжудлиги.
Ҳақиқий бажаришни кузатиш учун иккита асосий усул мавжуд:
- оддий назорат усули ("0-100" усули) батафсил топшириқларни бажаришнинг фақатгина дақиқаларини излайди. У фақатгина иккита даражали битимни назарда тутади: 0% ёки 100%.
- Текшириш усули оралиқ ҳолатларнинг ҳисоб-китобларини амалга оширишни назарда тутади, шунинг учун лойиҳа менежери бажарилаётган иш учун тўлдириш фоизини тўғри баҳолашини талаб қилади.
Ушбу усулнинг махсус ҳолатлари "50/50" усули бўлиб, унда ишнинг якунланиши режалаштирилган бюджетнинг 50 фоизини сарф қилиш вақтида белгиланади ва узоқ муддатли ишларга татбиқ қилинадиган, "Муҳим босқичлар буъйича" усули ёрдамида босқичлар билан тақсимланади.
Режалаштирилган ишни амалга оширишни тўлиқ кузатиб бориш қобилияти фақат мониторинг жараёнлари ҳақиқатда керакли ахборотни олишни таъминласагина таъминланади.
Таҳлил жараёни режанинг мувофиқлиги ва лойиҳани амалга оширилиши аниқланган мақсад ва мезонларга ва тузатувчи хатти-ҳаракатлар бўйича қарорларни қабул қилишга қаратилган.
Турли усуллар билан тўпланган маълумотлар лойиҳа ишларини бажариш жараёнини вақт, нарх, сифат, лойиҳани ташкил қилиш, ишларнинг мазмуни каби кўрсаткичлар бўйича ҳисоблаш учун ишлатилади.
Ишни бажариш бўйича аниқ маълумотларнинг амалга оширилиши жараёнини кузатиш ва келажакдаги муаммоларни аниқлаш учун зарурдир. Бу янги дастурларни тузиш учун ишлатилади, бу эса кейинги барча ишларнинг ва лойиҳанинг бутун муддати ўзгаришига олиб келиши мумкин.
Тўғрилаш ҳаракатларининг аниқланганидан сўнг, лойиҳани амалга ошириш жараёнида жиддий муаммолар мавжудлиги эҳтимолдан йироқ.
Мумкин бўлган тузатишлар учун бешта вариант мавжуд:
- муқобил эчимларни излаш;
- ишларнинг ҳажмини ва иш ҳақини қайта кўриб чиқиш;
- ишни бажариш шартларини қайта кўриб чиқиш;
- ишларнинг мазмунини қайта кўриб чиқиш;
- лойиҳани тугатиш.
Лойиҳани бекор қилиш режалаштирилган иш эмас, балки мажбурий ҳаракатдир, бу ҳолат лойиҳани бошқариш жараёнида хатоликлар туфайли юзага келади. Бироқ, лойиҳани якунлаш жараёни - бу режалаштирилган баҳолаш ва натижаларни мижозга этказиш, шу жумладан, амалга оширилган ишларнинг тўлиқ ҳажмини таҳлил қилиш ва лойиҳа иштирокчилари ўртасидаги барча низо ва келишмовчиликларнинг якуний қарори.
Лойиҳани тугатиш қуйидаги каби буълиши мумкин:
- барча шартнома шартларига тўла мос равишда, лойиҳа режалаштирилган тугалланганда нормал;
- узоқ муддатли, лойиҳанинг ташқи ва ички муҳит омилларининг режалаштирилмайдиган салбий таъсири оқибатида лойиҳани тўхтатиб туришнинг муддатиузайтирилганда;
- узоқ муддатли, объектив зарурат билан ёки кейинги лойиҳани амалга оширишнинг мумкин эмаслиги туфайли, лекин режалаштирилган лойиҳа таъсирининг асосий қисмини олиш имконини беради;
- лойиҳанинг асосий иштирокчилари назорати остида бўлмаган сабабларга кўра лойиҳа тугалланишини истамаган фавқулодда вазиятлар.
Лойиҳани якунлаш жараёни учта мустақил гуруҳ операцияларини ўз ичига олади:
- шартномавий муносабатларни бажариш (шартномаларнинг ёпилиши ва молиявий оқимларнинг тўхтатилиши);
- техник мувофиқликни аниқлаш (объектни ишга тушириш, фойдаланишга топшириш ва операцион тестларни тайёрлаш тартибини тайёрлаш);
- лойиҳанинг ҳақиқий самарадорлигини баҳолаш (кўрсаткичларни баҳолаш, жамоа иши ва лойиҳа иштирокчилари).
Лойиҳани якунлаш жараёни одатда қабул комиссиясининг ёки буюртмачининг лойиҳани қабул қилиш далолатномасини тузиш ва лойиҳани рўйхатдан ўтказиш ҳисобланади.
Пудратчилар билан тузилган шартномалар, бажарилган ишлар ёки яратилган объектлар бўйича кафолат мажбуриятларини бажариш учун талабларни ўз ичига олиши мумкин.
Лойиҳа кафолат мажбурияти лойиҳанинг иштирокчисининг (лойиҳаловчи, пудратчи ёки етказиб берувчи) ҳужжатлаштирилган ваъда қилинган, мижознинг илтимосига биноан лойиҳанинг бажарилган қисмида камчилик ва муаммоларни бартараф этиш учун бепул ва масъулият доирасига тегишли. Мажбуриятларни бажаришнинг асосий усуллари таъмирлаш ва тўлиқ алмаштиришдир.
Кафолатни бошқариш икки жараёндан иборат: кафолат мажбуриятларини ўрнатиш ва зарурат туғилганда бу мажбуриятларни бажариш.
Кафолат мажбуриятлари фақат кафолат муддати давомида эмас, балки лойиҳа томонидан яратилган объектларнинг белгиланган хизмат муддати давомида ҳам амал қилади. Кафолат муддати тугагандан сўнг, мижоз ва кафолат мажбуриятларини олган лойиҳа иштирокчиси барча мажбуриятларни бажариш ва даъво талаб қиладиган протокол тузади.
Юқоридаги жараёнлар мажмуаси сифатида лойиҳани бошқариш, ўзига хос тузатувчи хатти-ҳаракатларни, уларнинг мувофиқлаштирилишини ва розилигини аниқлашнинг асосий вазифаси ҳисобланади. У нафақат режалаштириш, ижро этиш ва назорат қилиш жараёнларини, балки бошқа жараёнларни ҳам кесиб ўтади.