Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги т. Исокова, X. Хужак улов

К,иск,арган 
— бунда яш аётган а \ о л и узига ури н д ош ларн и
такрор пайдо к,илмайди. Ути б кетаётган авлоднинг м утл а^ сон и
\а ё т г а келаётганлар сон и да н ю кори булади.
Оддий 
— утиб кетаётган а в л о д н и н г м у т л а к с о н и ^аётга 
к е л а ё тга н л а р с о н и б и л ан т е н г булади. Б ун дай а^ол и д а ж и н -
с и й - ё ш т а р к и б т а ш к и л т о п а д и ( с т а ц и о н а р х и л и ). Бунда 
а \ о л и н и н г у м у м и й с о н и к у п а й м а й д и , л е к и н маълум н о - 
хуш \о л а т л а р юз берса, к и с к а р г а н т ар зд а п а й д о б ули ш хп- 
л и г а утиб к е т и ш и м у м к и н .
Кенгайтирилган 
— \а ё т г а ян гида н келаётган авлод сони 
утиб кетаётган авлод сон и га нисбатан о ш и б боради. А \ о л и -
н и н г прогрессив ж и н с и й - ё ш тар к и б и т аш к и л топ ад и, ун пн г 
мутлак сони ошади.
А \о л и ки скарган , оддий ва ке н га й ти р и л га н пайдо були- 
шига и к к и хил нуктаи пазардан караш мумкин:
• 
н оги рон л ар буйича ав л од ларнп п г алмаш уви ёхуд маъ­
лум ёш да утиб кетаётган э р к а к л а р ёк и аёллар бутун умри 
давомида узига каидай ури нд ош ^олдирди;
• 
утиб кетаётган зам он д ош авлодлар туп лам и а^оли н и
руйхатдап о л и ш н и н г к р и т и к мом ентига, ав л о д ла р н и н г улим 
дараж аси , ,\аётга кириб келаётганлар д а р а ж а с и н и эътиборга 
олган \ о л д а узига кдндай ури нд ош цолдирди.
Когортли тахдил маълум дараж ада и лм и й ц и зи к и ш \ а м
уйготадн ва а \о л и т а к р о р п ай до б у л и ш и \а к и д а к у ш и м ч а 
та в с и ф олиш и м к о н и н и \ а м беради.
. З а м о н д о ш л а р н и н г а \о л и руйхатини утказиш й иллари га 
я Кин келган йиллардаги такрор пайдо булиш гуринп урганиш
а н и к и л м и й - а м а л и й м аъногаэга. Масалага бундай каралгаида, 
ф аол д ем о гр аф и к си ёсатн и, дем оф а(])п к \ о л а т н и яхш илаш
учун маълум и ш л а р н и ам алга о ш и р и ш й у л л а р и п и и ш л аб
чик,иш и м к о н и я т и н и беради.
Ш у максадларда куйидаги уч гурух1курсаткичларидан ф ой - 
даланилади:
• 
а \о л и д и н ам и к аси ;
• 
д ем о гр аф и к ж а р а ё н л а р н и н г и н т е н с и в л и к дараж аси;
• 
бир авлодни и к к и н ч и с и бил ан ал м а ш т и р и ш д а р а ж а ­
си (статистик адабиётларда а ^ о л и н и н г т а к р о р пайдо булиш 
курсаткичлари деб аталади).
У з б е к и с т о н а . \о л и с и а с о с а н т а б и и й у с и ш ,\н с о б и г а
купаймокда. У н и н г со н и 1865-1899 й и л л а р д а 612 м и н г ки - 
ш и д а н
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1980-1994 й и л л а р д а 7946,9 м и н г к и ш и г а етди. 1866-1994 
й и л л а р д а У з б е к и с т о н а \ о л и с и т а б и и й к у п а й и ш \ и с о б и г а
20,2 м и л л и о н д а н ортик, к и ш и г а усди. 1960-1994 й и л л а р д а
ш а \ а р л а р т а б и и й к у п а й и ш и н и н г й и л л и к \ а ж м и 78 м и н г
к и ш и д а н 160 м и н г к и ш и г а , к и ш л о к д а р д а э са 210 м и н г
к и ш и д а н 410 м и н г к и ш и г а етди ёки 2 марта куп ай д и. Ш унга 
к д р а м а й , т а б и и й к у п а й и ш д а г и м и к д о р шах^арлар б и л а н
К.ИШЛОК, ж о й л а р и ур т а с и д а 132 м и н г д а н 250 м и н г к и ш и г а
о ш д и . С у н г г и 134 й и л д а в о м и д а ш а \ а р а \ о л и с и т а б и и й
к у п а й и ш \ и с о б и г а 5,2 м и л л и о н к и ш и г а , к;ишлок; а \ о л и с и
10,0 м и л л и о н к и ш и г а усди.
У збекистонда туги лганл арни н г м у т л а к м и к д о р и 1866-1994 
й илларда 160-165 м и н г ки ш и д ан 680-710 м инггача ёки 4,3 
марта купайди. Республика а^ о л и си н и н г сон и ана шу давр 
ичида 7,0 марта усди.
М ам лакатда XX аср бош и да 200 м и н г бола тугилган булса, 
1940 й илда 103,3 минг, 1950 й илда 194,5 минг, 1960 йилда 
эса 340,6 м и н г бола тугилди.
70-йиллардан кейинги даврда ту ги ли ш н и нг мутлак, курсат­
кичи к е ски н кутарилиб, 1980 йил 540 минг, 1994 йил д а эса 
680 м и н г н и т аш к и л этди.
У збекистонда тугиш ёши коэф ф и ц и ен тл ари камаймокда. 
1946-1970 йилларда 156,0 промилледан 1980-81 йилларда 149,6 
промиллега, 1993 йил эса 141,1 промиллега пасайди.
Тугилган б о л а л а р н и н г асоси й х;исми нисбатан ёш аёл- 
ларга тутри келади. Бу ,\олат сунгги йилларда я н а \ а м 6api<;a- 
рорлашди. А \о л и устида ran кетганда, куйидаги м у \и м ижобий 
м асал ан и таъ ки дл аб утиш зарур. К ей и н ги йилларда респуб- 
л и к а м и зд а ёш б олалар улим и кам ай и б бормокда. М асалан, 
1980 йил маълумотига кура, м и н г н аф ар тугилган боладан 
47 н аф ар и 1 ёш га етмай улган булса, 1997 йилга келиб бу 
р ак ам 22,8 га тушди.
Р есп уб ли ка а \ о л и с и усиш суръ атл ари ни н г бош ц а м и н та- 
к;аларга н и с б а т а н о р т и б б о р и ш и М Д Х т а р к и б и г а к и р га н
давлатлардан юкоридир.
А \о л и м од д ий н еъм атл ар и ш л аб чикарувчи ва шу билан 
б ирга уларн и и стеъ м ол к,илувчи \а м д и р . Ш унга кура, а \о л и
гео г р а ф и я с и сунгги й и л л ар д а р и в о ж л а н и б кетди ва и ж ти - 
м о и й - и к т и с о д и й г е о г р а ф и я н и н г м у \ и м т а р м о к д а р и д а н б и - 
рига ай л ан д и.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Д емограф ик жараёнлар, яъни а \о л и со н и н и н г купайиб бо- 
риш и узига хос хусусиятлари ва суръатлари, улим даражаси, 
никох, ва куйди-чикдилар, умр куриш даври, ж и н си й балогат 
ва оила таркиби каби бош^а катор масалалар билан бевосита 
богликдир. Улар, бир томондан, мамлакат тарак.к.иётига тобе 
булсалар, иккинчи томондан, жамият тарак^иётига уз таъсир- 
лари н и курсатадилар. Бирон-би р давлат ижтимоий-иктисодий 
таракдиётида руй берадиган узгаришларни ё осонлаштиради, ё 
к,ийинлаштиради. Шунга кура, а\о л и со н и н и н г купайиш и ёки 
камайиши билан алокддор масалалар, унинг кудудлар буйича 
жойлашуви ва мамлакат тараккиётига таъсири кагор фан ва- 
к и л л а р и — а \ о л и ш у н о с л а р , и к т и с о д ч и л а р , ф а й л а с у ф л а р , 
хукукшунослар, тиббиёт ва бош ка фан вакиллари диккат-эъти- 
борини куп рок; жалб килиб келмокда. Айтиб утилган гапларни 
эътиборга оладиган булсак, мустацилликка эриш ган мамлака- 
тимиз ахрлиси масаласида руй берадиган жараёнлар билан ёшла- 
римиз ва нафакдт ёшларимиз, балки нуфузли идораларнинг, 
тадбиркорларнинг купрок шугулланишлари кераклиги уз-узи- 
дан зарур булиб крлади.
19-жадвал