Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тош ке нт давлат



Download 4,43 Mb.
Pdf ko'rish
bet8/42
Sana13.06.2022
Hajmi4,43 Mb.
#660917
TuriМонография
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   42
Bog'liq
ФОНЕТИК ФОНЕМАТИК НУТҚ КАМЧИЛИКЛАПИНИ БАРТАРАФ ЭТИШ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ

^ о Л В Д Ы ^ - Л З л а д » с 20(Ю
Т D Р и
kutubxonasi


мулжалланган машкларни талаффуздаги камчиликларни бартараф 
этиш ишларидан оддин бажариш максадга мувофик булса, баъзи 
холда кейин бажариш хам мумкин.
З.Еленкова 
-
Абсолонова 
асосий 
диккат -
эътиборни 
талаффуздаги 
камчиликлар 
ва 
тугри 
ёзувни 
узлаштиришда 
фонематик эшитишнинг ролини очиб беришга, камчиликларни 
белгилаш ва бартараф этиш йулларини курсатишга каратади. Пекин 
унинг ишларида нуткий эшитувнинг узига хос хусусиятлари ва 
болаларда фонематик кийинчиликларнинг характера фонематик 
эшитишнинг узаро боглгоушги, узаро таъсири, товуш анализи ва ёзув, 
уларнинг турли ёшдаги болаларда ривожланиш йуллари яхши 
ёритилмаган. Нущида камчилиги бор болаларнинг фонематик 
эшитувини ривожлантириш самарадорлигини ошириш ишларига 
М.Зееман (1962) эътибор бериб, тугри талаффуз шартларидан бири бу 
фонематик эшитишнинг яхши ривожланиши, деб хисоблади. Шунинг 
учун хам талаффуздаги камчиликларни бартараф этишда биринчи 
навбатда эшитиш идрокини ривожлантириш зарур, деган хулосага 
келган.
Фонематико-фонематик 
камчиликлар 
натижасида 
ёзувнинг 
бузилиши уз аксини немис ва француз адабиётларда топган (Bozal -
Maisonny,S (1968), Chassagny С (1967), Becher R (1977), Sovak К 
(1980)). Огзаки нуткда камчиликлар натижасида ёзма нупцшнг 
бузилиши богликдигини ургана туриб, Becher R коррекцией ишда 
товушларни тугри талаффуз килишни ривожлантиришни, фонематик 
эшитишни 
тарбиялашни, 
лугат 
бойлигини 
кенгайтиришни 
морфологик умумлашмаларни шакллантиришни тавсия килади.
Француз тилининг узига хос хусусисиятларини хисобга олувчи, 
назарий концепцияга асосланган Chassagny С (1967) ва Bozal -
Maisonny (1968) мактаблари методикаси маълум бир кизикиш 
уйготади. Педагогик методикада ёзув ва нутк давомида фазода идрок 
килишни ривожлантириш катта роль уйнайди. Бу методика аналитик 
булишига карамай товуш анализи бунда марказий урин эгалламайди. 
Муаллиф фонематик эшитиш, огзаки нутк ва ёзув бузилишларининг 
богликлигига эътибор беради. Bozal - Maisonny фонематик эшитиш
18


ва товуш талаффузини ривожлантириш ишларини параллел олиб 
боришни тавсия килади. Польшалик дефектологлар ишларида товуш 
талаффузидаги камчиликлар ва нутк бузилишларига багишланган 
худа куп адабиётлар мавжуд (Л.Кечмарк (1966), Т.Бартовская (1966), 
ДАнтос (1967), Г.Мистковская (1969), С.Демель (1974), Р.Битнор- 
Хис (1988) ва б.к.). Г.Мастковская талаффуз устидаги ишлар 
артикуляцион аппарат моторикасини рив ожл антиришга, ту три нафас 
опишга, фонематик эшитишни ривожлантиришга, болаларни укишга 
тайёрлашга каратилмоги лозим, деб хисоблайди. Муаллиф мотор 
кийинчиликларни бартараф этадиган методик кулланмалар тавсия 
килади. А.Цеханович-Калузинская, Г.Шпионёк хам худци шу 
хулосага ке ладил ар.
Р.Е.Левина логопедик ишнинг назарий асосларини ишлай туриб, 
болаларда ёзувни узлаштир™1 жараёнига товуш талаффузидаги 
камчиликларни таъсир этиш муаммосини урганиб чикди. У нутки кеч 
ривожланган, суз бойлиги камбагал, нущий мулокоти чегараланган 
болаларда ёзувни узлаштиришга тайёргарлик йукдигини аникдади. У 
рус тилини узлаштиришга нутк камчиликларининг таъсири хакида 
хулоса 
килди12. 
Р.Е.Левина, 
Г.В.Чиркина, 
А.ВЛстребова 
рахбарлигида турли тилда гаплашувчи болаларда нутк бузилиши 
урганиб чикидци: рус, эстон, киргиз, козок, украин, грузин, молдаван, 
поляк тилларида. (З.К.Габашвили (1959), А.С.Винокур (1961), 
Р.А.Аязбекова (1971), А. Мискульските (1972), М.А.Унчурис (1975), 
Н.А.Филимошкина (1977), Ж.Рахимова (1988), Л.ИСавка (1989)).
З.К.Габашвили Грузияда нуткида ва ёзувида камчилиги бор 
болалар устида текшириш утказиб, куйидаги хулосага келади: 
товушлар талаффузида камчилиги бор болалар купинча шовкинли ва 
сиргалувчи товушларни ё нуткда тушириб, ё алмаштириб юборадилар 
(с-ш, р-л).
З.К.Габашвили бир томондан артикуляцион характерга эга 
булган талаффуз камчиликларини, бошка томондан фонематик идрок 
жараёнларининг етишмаслигида келиб чиккан камчиликларни 
кузатди.
12 Р.Е.Левина Основы теории и практики логопедии .- М.: Владос, 2002
19


А.С.Винокур 
украин 
тилида 
гапирувчи 
биринчи 
синф 
болаларидаги ёзув ва талаффуз камчиликларини ургана туриб, бопща 
текширувчилар хам аниклаган огзаки нуткнинг ёзма нущ билан 
богликдигини аниклади. У она. тилида укитиш жараёнида мактаб 
укувчиларининг камчиликларни бартараф этиш ва олдини олиш 
машклари тизимини, нутк бузилишлари шакллари ва турларини 
аниклади.
Латиш тилида укитиладиган болалар ёзувидаги камчиликлар 
А.Мискульските томонидан урганилган. Ёзувида камчилиги бор 
болаларда 
лексико-грамматик, 
фонематик-фонематик
ривожланмаслик булиши аникланган. Бу эса литва мактабларида 
ёзувида камчилиги бор болалар билан логопедик иш тизимини 
ташкил килишга, индивудуал равишда олиб боришга ёрдам берди.
Козок тилида укитиладиган болаларда ёзув камчиликларининг 
кузатилиши 
Р.А.Аёзбекова 
томонидан 
урганилган. 
Муаллиф 
томонида 
козок тилида 
таълим 
олувчи 
болалар 
ёзувидаги 
камчиликларни 
фонематик 
ва 
морфологик 
умумлаштиришни 
шакллантирувчи иш тизими ишлаб чикилган.
Л.И. Савка Молдавияда талаффузида камчилиги бор болаларни 
урганиб, умумтаълим мактабларида нущий патологияси бор 
болаларнинг 68,8 фоизини фонематик ривожланишдан оркада колган 
болалар ташкил килишини аниклади.
Тур ли тилдаги нуткий дефектларни урганиш шуни курсатади-ки, 
коррекцион иш усулларини танлашда она тилининг узига хос 
хусусиятларига хам эътибор бериш керак экан. Олиб борилган 
ишларда талаффуздаги камчиликларни бартараф килишнинг асосий 
тамойиллари, жумладан битта фонетик грухга кирувчи товуш 
талаффузидаги камчиликларни бартараф килишнинг кетма-кетлиги, 
турли гурухга кирувчи товушлар устида ишлаш тамойиллари очиб 
берилган.
Бизни купрок мактабгача ёшдаги узбек болалари нуткининг 
фонетик-фонематик томони кизиктиради. Бу шу билан боглик-ки, 
нуткнинг фонетик тизими тилнинг “материяси” хисобланади: у 
грамматик категорияга кирувчи сузларни тузиш ва ажратиш асосида
20


ётади. 
Фонетик 
етишмовчилик 
она 
тюганинг 
воситаларини 
узлаштириб олишга бир бутун тил материалини, шу жумладан, 
лугатни узлаштириб олиш имкониятларини чегараловчи омил 
хисобланади. Она тилини чукур узлаштириш уларни мактабга 
намунали тайёрлашдан келиб чикади. Нуткнинг товушли томонидан 
бузилиши боланинг атрофдагилар 
б план мулокот кил иш ига 
каршилик тугдиради.
Фонематик 
бузилишнинг 
мустакил 
камчилик 
сифатида 
куриниши бизнинг назариямиз - адабиётларда яхши ёритилмаган. 
Турли 
тилда 
сузлашувчи 
болаларда 
фонетик-фонематик 
камчиликларнинг узига хос хусусисиятлари яхши ёритилмаган.
Болалардаги фонетик-фонематик ривожланмасликнинг асосий 
белгиси артикуляцион жихатдан нозик товушларни идрок килиш ва 
талаффузни шакллантирувчи жараёнларнинг тугалланмаганлиги 
хисобланади. Хуллас фонетик-фонематик бузилиш деганда болаларда 
она тилидаги 
фонемаларни талаффуз 
ва идрок килишдаги 
дефектларнинг борлиги, нуткнинг талаффузни шакллантирувчи 
тизимини бузилганлиги тушунилади.
Хрзирги 
вактда 
махсус 
нутк 
мактабгача 
таълим 
муассасаларидаги фонетик-фонематик бузилиши бор булган рус 
гурухларида укитиш ва тарбиялаш Г.А.Каше (1962), Т.Б.Филичева 
(1974), Г.В.Чиркина (1987) томонидан ишлаб чикилган дастур 
асосида олиб борилмокда.
Махсус адабиётларда мактабгача логопедик гурухларда олиб 
бориладиган 
коррекцион-тарбиявий 
ва 
логопедик 
ишларнинг 
методикаси ва мазмуни, ташкил килиш тизими очиб берилган 
(Г.А.Каше (1962), Т.Б.Филичева (1987)).Муаллифлар логопед ва 
тарбиячи ишининг узаро боглик ва )Ьапаш булмаган томонларини 
очиб берадилар.
Нущни ривожлантириш ва болаларни ёзувга тайёрлаш ишларини 
режалаштириш логопед ва тарбиячи билан биргаликда амалга 
оширилади. (Г.А.Каше, Т.Б.Филичева, Г.В.Чиркина ва б.к ). Нущида 
камчилиги бор болаларни укитиш ва тарбиялаш жараёнларида аста- 
секин мураккаблашиб борувчи материалларни танлашнинг ахамияти
21


жуда катта. 
Болалар нутцини бойитиш, 
тушунчалар 
билан 
таништириш ва уларни мустахкамлаш, сенсор базани шакллантириш, 
лугатни бойитиш ва унта аниклик киритиш.
Махсус адабиётларни урганишда биз мактабгача ёщцаги узбек 
болаларида нуткнинг фонетик-фонематик томондан бузилишини 
ёритиб берган маколалар, методик тавсияларни топа олмадик. 
Адабиётларни тахдил килиш жарёнида узбек тилида гапирувчи 
мактабгача ёшдаги болаларда фонетик-фонематик камчиликларни 
бартараф этиш буйича узбек тили хусусиятлари инобатга олинган 
холдаги ишларни учратмадик.
Шунинг учун хам узбек тилида гапирувчи мактабгача ёшдаги 
болаларда фонетик идрокни, тугри талаффуз килишни шакллантириш 
муаммоси изланишни талаб килувчи муаммо деган хулосага келдик.

Download 4,43 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   42




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish